Kłopotliwe kwalifikatory chronologiczne w słownikach języka polskiego
Słowa kluczowe
słownik
kwalifikator leksykograficzny
chronologia
synchronia
diachronia
Jak cytować
Abstrakt
Tematem artykułu jest przegląd technik kwalifikowania zasobów leksykalnych nacechowanych chronologicznie w dawnych i współczesnych słownikach ogólnych i frazeologicznych języka polskiego. Mimo kilkusetletniej tradycji (od XVII w.) system chronologicznej kwalifikacji jednostek języka jest dość niejednolity. W leksykonach można spotkać różne sposoby informowania o archaicznym/anachronicznym charakterze wyrazów i związków frazeologicznych, por. m.in: kwalifikatory nieliterowe (*), literowe (w postaci skrótu, np.: arch., daw., przestarz., rec. lub w formie, np.: dawny, wychodzący z użycia), informacje o dawności zawarte w definicjach wyrazów hasłowych (np.: w dawnej Polsce, w starożytności). O nacechowaniu chronologicznym wyrazów informują również inne kwalifikatory, tj. frekwencyjny (rzad.) oraz stylistyczne (książk., podn.). Artykuł unaocznia podstawowe problemy związane z oceną stopnia aktualności jednostek słownikowych.
Bibliografia
Bobrowski J. 2018: Kwalifikatory w WSJP, [w:] P. Żmigrodzki, M. Bańko, B. Batko-Tokarz, J. Bobrowski, A. Czelakowska, M. Grochowski, R. Przybylska, J. Waniakowa, K. Węgrzynek (red.), Wielki słownik języka polskiego PAN. Geneza, koncepcja, zasady opracowania, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków, s. 61–78.
Zobacz w Google Scholar
Doroszewski W. 1954: Z zagadnień leksykografii polskiej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Dubisz S. 2011: Kwalifikatory w słowniku – problem nie tylko leksykograficzny, „Prace Filologiczne” LX, s. 99–107.
Zobacz w Google Scholar
Dubisz S. 2013: Archiwum, archiwizacja, archiwizować, „Poradnik Językowy”, z. 7, s. 113–115.
Zobacz w Google Scholar
Engelking A., Markowski A., Weiss E. 1989: Kwalifikatory w słownikach – próba systematyzacji, „Poradnik Językowy”, z. 5, s. 299–309.
Zobacz w Google Scholar
Galle H., Krasnowolski A. (oprac.) 1928: M. Arcta Słownik frazeologiczny. Poradnik dla piszących, wyd. 3, Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Gołąb Z., Heinz A., Polański K. 1968: Słownik terminologii językoznawczej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Handke K., Popowska-Taborska H., Galsterowa I. 1996: Nie dajmy zginąć słowom. Rzecz o odchodzącym słownictwie, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Handke K. 1998: „Czasowe cezury” i przebieg życia wyrazu, [w:] M. Białoskórska (red.), Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny. Materiały VI Kolokwium Językoznawczego, Gniezno 26–28 września 1996 r., t. 4, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, s. 9–27.
Zobacz w Google Scholar
Handke K. 1999: Pojęcie i termin „archaizm” na tle zawartości polskich leksykonów, [w:] M. Białoskórska (red.), Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny. Materiały VII Kolokwium Językoznawczego, Gorzów Wielkopolski 16–18 czerwca 1997 r., t. 5, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, s. 9–20.
Zobacz w Google Scholar
ISJP: Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1–2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
Zobacz w Google Scholar
Jawór A. 2010: Reinterpretacje polskich związków frazeologicznych, „Poradnik Językowy”, z. 6, s. 36–47.
Zobacz w Google Scholar
Jawór A. 2011: Gasnące frazeologizmy, „Poradnik Językowy”, z. 8, s. 88–100.
Zobacz w Google Scholar
Kwapień E. 2016: Zmiany znaczeniowe wybranych czasowników mówienia zanikających w dobie nowopolskiej, „Poznańskie Spotkania Językoznawcze”, nr 32, s. 183–208.
Zobacz w Google Scholar
Kurkiewicz J. 2007: Kwalifikatory w Wielkim słowniku języka polskiego, [w:] P. Żmigrodzki, R. Przybylska (red.), Nowe studia leksykograficzne, Lexis, Kraków, s. 29–45.
Zobacz w Google Scholar
Kuryło E. 1993: Kwalifikatory w trzech największych dwudziestowiecznych słownikach języka polskiego, [w:] W. Lubaś, F. Sowa (red.), Wokół słownika współczesnego języka polskiego III. Zakres selekcji i informacji, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków, s. 61–68.
Zobacz w Google Scholar
L: S.B. Linde, Słownik języka polskiego, wyd. fototypiczne edycji lwowskiej, t. 1–6, Gutenberg Print, Warszawa 1994–1995.
Zobacz w Google Scholar
Majdak M. 2004: Kwalifikatory jako narzędzie opisu słowa w największych słownikach języka polskiego, „Prace Filologiczne” XLIX, s. 283–316.
Zobacz w Google Scholar
Piela A. 2012: Obecność dawnej leksyki w polskiej frazeologii, „Rozprawy Komisji Językowej”, t. 58, s. 247–260.
Zobacz w Google Scholar
Piela A. 2013: Nieuświadamiane archaizmy w polskich związkach frazeologicznych, „LingVaria”, nr 1, s. 59–71.
Zobacz w Google Scholar
Piela A. 2014: Archaizmy jako składniki związków frazeologicznych w słownikach współczesnej polszczyzny, „Rozprawy Komisji Językowej”, t. 60, s. 235–249.
Zobacz w Google Scholar
Piela A. 2016: Pozorna tożsamość. Polskie tradycjonalizmy z semantycznym archaizmem, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Zobacz w Google Scholar
Piela A. 2018: O frazeologii w słownikach języka polskiego z XIX i początku XX wieku, „Rozprawy Komisji Językowej”, t. 65, s. 137–153.
Zobacz w Google Scholar
Polański K. (red.) 1999: Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Zobacz w Google Scholar
PSWP: Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. H. Zgółkowa, t. 1–50, Kurpisz, Poznań 1994–2005.
Zobacz w Google Scholar
Rzepka W.R., Walczak B. 1983: Formy fleksyjne kwalifikowane jako archaizmy w Słowniku Lindego, „Studia Polonistyczne”, t. 10, s. 106–130.
Zobacz w Google Scholar
SFAP: A. Piela, Słownik frazeologizmów z archaizmami. Pamiątki przeszłości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2018.
Zobacz w Google Scholar
SFJP: S. Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. 1–2, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985.
Zobacz w Google Scholar
SFWP: S. Bąba, J. Liberek, Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
Zobacz w Google Scholar
Siatkowska E. 1972: Zanik wyrazów w języku polskim i czeskim (mechanizm procesu i proporcje ilościowe), „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, z. 11, s. 271–291.
Zobacz w Google Scholar
SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958–1969.
Zobacz w Google Scholar
SJPSzym: Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 1–3, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978–1981.
Zobacz w Google Scholar
Smółkowa T. 1975: Wyrazy wychodzące z użycia w okresie ostatnich osiemdziesięciu lat (na przykładzie Lalki B. Prusa), „Polonica”, t. 1, s. 245–258.
Zobacz w Google Scholar
SW: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, Warszawa 1900–1927 (Słownik warszawski).
Zobacz w Google Scholar
SWil: Słownik języka polskiego, red. A. Zdanowicz i in., t. 1–2, wyd. staraniem i kosztem M. Orgelbranda, Wilno 1861 (Słownik wileński).
Zobacz w Google Scholar
Urbańczyk S. (red.) 1978: Encyklopedia wiedzy o języku polskim, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Zobacz w Google Scholar
USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–4, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
Zobacz w Google Scholar
Walczak B. 1988: Kwalifikatory w słownikach języka polskiego, [w:] M. Basaj (red.), Wokół języka. Rozprawy i studia poświęcone pamięci Profesora Mieczysława Szymczaka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, s. 413–422.
Zobacz w Google Scholar
Walczak B. 1991: Słownik wileński na tle dziejów polskiej leksykografii, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań.
Zobacz w Google Scholar
Walczak B. 1998a: Słowa, które wracają, „Poznańskie Spotkania Językoznawcze”, t. 3, Poznań, s. 107–116.
Zobacz w Google Scholar
Walczak B. 1998b: Uwagi o „odchodzącym słownictwie” (w związku z książką K. Handke, H. Popowskiej-Taborskiej i I. Galsterowej), [w:] M. Białoskórska (red.), Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny. Materiały z VI Kolokwium Językoznawczego Gniezno, 26–28 września 1996 r., t. 4, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, s. 21–34.
Zobacz w Google Scholar
Walczak B. 2011: Co to są „dawne słowa”?, „Studia Językoznawcze. Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny”, t. 10, s. 321–329.
Zobacz w Google Scholar
WSFJP: P. Müldner-Nieckowski, Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego. Wyrażenia, zwroty, frazy, Świat Książki, Warszawa 2004.
Zobacz w Google Scholar
WSJPDun: Język polski. Współczesny słownik języka polskiego, red. B. Dunaj, t. 1–2, Langenscheidt, Warszawa 2007.
Zobacz w Google Scholar
WSJP PAN: Wielki słownik języka polskiego PAN, red. P. Żmigrodzki, Kraków 2007– (online: http://www.wsjp.pl, dostęp: 1 czerwca 2020).
Zobacz w Google Scholar
Żmigrodzki P. 2007: Obiektywizm opisu leksykograficznego jako problem teoretyczny, [w:] J. Kamper-Warejko, I. Kaproń-Charzyńska (red.), Z zagadnień leksykologii i leksykografii języków słowiańskich, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń, s. 165–176.
Zobacz w Google Scholar
Żmigrodzki P. 2009: Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Zobacz w Google Scholar