Dialektologia i socjolingwistyka – nowe ujęcie w nowych warunkach językowych Polski
PDF

Słowa kluczowe

dialektologia
socjolingwistyka
sytuacja językowa polskiej wsi

Jak cytować

Rak, M. (2023). Dialektologia i socjolingwistyka – nowe ujęcie w nowych warunkach językowych Polski. Język Polski. https://doi.org/10.31286/JP.00231

Abstrakt

Opisywane od końca II wojny światowej, dynamiczne zmiany sytuacji językowej na polskiej wsi wymagają innego spojrzenia na kwestię relacji między dialektologią i socjolingwistyką. Dialektologia w tradycyjnym ujęciu, czyli takim, jakie zawdzięczamy pracom Kazimierza Nitscha, eksponowała dwa czynniki: wiejskość i zróżnicowanie geograficzne. Zachowywała przy tym autonomię wobec socjolingwistyki. Powojenne zmiany granic Polski i wielomilionowe migracje ludności, a także zmiany cywilizacyjne sprawiły, że aspekt geograficzny mowy ludności wiejskiej odchodzi na dalszy plan. Dialektologia skupia się dziś właściwie na pokoleniowości, sytuacyjności i zróżnicowaniu płciowym gwar, a to są już czynniki stricte socjolingwistyczne. Wynika więc z tego, że dialektologia w nowych warunkach językowych polskiej wsi stała się subdyscypliną socjolingwistyki.  

https://doi.org/10.31286/JP.00231
PDF

Bibliografia

Bartmiński J. 1976: Tekst pieśni ludowej w świetle statystyki leksykalnej, [w:] M. R. Mayenowa (red.): Semantyka tekstu i języka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, s. 175–201.
Zobacz w Google Scholar

Bartmiński J. 1990: Folklor – język – poetyka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków.
Zobacz w Google Scholar

Chlebda W. 2019: O wyzwaniach i zadaniach pamięcioznawstwa lingwistycznego, „LingVaria” XIV, z. 2 (28), s. 147–164; https://doi.org/10.12797/LV.14.2019.28.10.
Zobacz w Google Scholar

Cyran W. 1977: Tendencje słowotwórcze w gwarach polskich, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Zobacz w Google Scholar

Dembecka W. 1977: Słowotwórstwo czasowników w gwarach południowej Wielkopolski, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań.
Zobacz w Google Scholar

Dejna K. 1973: Dialekty polskie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk.
Zobacz w Google Scholar

Doroszewski W. 1934: Mowa mieszkańców wsi Staroźreby. Opis i tezy teoretyczne, „Prace Filologiczne”, t. XVI, s. 249–278.
Zobacz w Google Scholar

Dubisz S. 1986: Stylizacja gwarowa w polskiej prozie trzydziestolecia powojennego (nurt ludowy w latach 1945–1975), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź.
Zobacz w Google Scholar

Dunaj B. 1986: Dialektologia a socjolingwistyka, „Acta Univeristatis Lodziensis. Folia Linguistica” 12, s. 15–23.
Zobacz w Google Scholar

EWJP: S. Urbańczyk (red.), Encyklopedia wiedzy o języku polskim, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1978.
Zobacz w Google Scholar

Gala-Milczarek B. 2009: Budowa słowotwórcza rzeczowników w gwarach piotrkowskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Zobacz w Google Scholar

Garczyńska J. 2007: Zastosowanie metod fonetyki akustycznej w badaniach dialektologicznych (na przykładzie akcentowanej samogłoski [a]), [w:] J. Sierociuk (red.): Gwary dziś, t. 4: Konteksty dialektologii, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań, s. 237–247.
Zobacz w Google Scholar

Garczyńska J. 2022: Wpływ wieku i płci na realizację samogłosek [i] [y] w gwarze Mazowsza Bliższego, „LingVaria” XVII, nr 1 (33), s. 175–193; https://doi.org/10.12797/LV.17.2022.33.11.
Zobacz w Google Scholar

Gardzińska J. 2001: Z zagadnień składni dialektalnej. Zbiór studiów, Akademia Podlaska. Instytut Filologii Polskiej, Siedleckie Towarzystwo Naukowe, Instytut Historii AP, Siedlce.
Zobacz w Google Scholar

Grochola-Szczepanek H., 2012, Język mieszkańców Spisza. Płeć jako czynnik różnicujący, Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków.
Zobacz w Google Scholar

Handke K. 1986: Dialektologia i inne nauki, „Acta Univeristatis Lodziensis. Folia Linguistica” 12, s. 37–46.
Zobacz w Google Scholar

Ivić M. 1975: Kierunki w lingwistyce, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk.
Zobacz w Google Scholar

Jaros I. 2009: Nazwy środków czynności w gwarach łęczycko-sieradzkich: studium słowotwórczo-leksykalne, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Zobacz w Google Scholar

Kamińska M. 1986: Powiązanie dialektologii z socjolingwistyką, „Acta Univeristatis Lodziensis. Folia Linguistica” 12, s. 46–53.
Zobacz w Google Scholar

Kaniuka W. 1972: Tendencje rozwojowe współczesnej socjolingwistyki, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” XXX, s. 41–48.
Zobacz w Google Scholar

Karaś H. 2012a: O projekcie bazy dźwiękowej polskich tekstów gwarowych „Nowy Kolberg”, [w:] J. Sierociuk (red.): Gwary dziś, t. 6: Aktualne problemy dialektologii słowiańskiej, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań, s. 179–190.
Zobacz w Google Scholar

Karaś H. 2012b: Perspektywy polskiej dialektologii, „Poradnik Językowy” 8, s. 15–29.
Zobacz w Google Scholar

Karłowicz J. 1871: Poradnik dla zbierających rzeczy ludowe, Skład główny w księgarni M. Orgelbranda, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

Kąś J. 1994: Interferencja leksykalna słownictwa gwarowego i ogólnopolskiego (na przykładzie gwar orawskich), Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Zobacz w Google Scholar

Kąś J. 2001: Metodologia badań leksyki gwarowej w kontekście współczesnych przemian kulturowych i społecznych, [w:] red. J. Sierociuk (red.): Gwary dziś, 1. Metodologia badań, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań, s. 191–200.
Zobacz w Google Scholar

Kąś J. 2021: Ikonografia w słowniku gwarowym, „Gwary dziś” 14, s. 264–276; https://doi.org/10.14746/gd.2021.14.23.
Zobacz w Google Scholar

KąśILG: J. Kąś, Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej, t. I: A–B, Bukowina Tatrzańska – Nowy Sącz 2015; t. II: C–Do, Bukowina Tatrzańska – Nowy Sącz 2015; t. III: D–Gr, Bukowina Tatrzańska 2016; t. IV: Gu–Kol, Kraków 2017; t. V: Koł–Mad, Nowy Sącz 2017; t. VI: Maf–Nie, Nowy Sącz 2018; t. VII: Nif–Pap, Nowy Sącz 2018; t. VIII: Par–Pou, Nowy Sącz 2018; t. IX: Pow–Sce, Nowy Sącz 2019; t. X: Sch–Śró, Nowy Sącz 2019; t. XI: Śry–Wych, Nowy Sącz 2019; t. XII: Wyci–Ż, Małopolskie Centrum Kultury „Sokół”, Bukowiańskie Centrum Kultury „Dom Ludowy”, Wydawnictwo Astraia, Nowy Sącz 2019.
Zobacz w Google Scholar

KąśSGO: J. Kąś, Słownik gwary orawskiej, Księgarnia Akademicka, Kraków 2003, wyd. 2., t. 1–2, Kraków 2011.
Zobacz w Google Scholar

Kresa M. 2019: Filmowa stylizacja gwarowa na przykładzie lwowskiego bałaku w polskich filmach fabularnych (1936−2012), Nakładem Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Instytut Języka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

Kucharzyk R. 2016: Miejsce dialektyzmów w języku potocznym (na przykładzie forów internetowych), „Język Polski” XCVI, s. 15–26.
Zobacz w Google Scholar

Kurek H. 1990: Metodologia socjolingwistycznego badania fonetyki języka mówionego środowisk wiejskich (na przykładzie kilku wsi Beskidu Niskiego), Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Zobacz w Google Scholar

Kurek H. 2021: Polskie miasta i wsie XXI wieku. Zacieranie się granic, języków i kultury, „Slavia Meridionalis” 21, https://doi.org/10.11649/sm.2402.
Zobacz w Google Scholar

Lubaś W. 1979: Socjolingwistka jako metoda badawcza, „Socjolingwistyka” 2, s. 11–27.
Zobacz w Google Scholar

Lubaś W. 1996: Teoretycznie i praktycznie o relacjach między dialektologią a socjolingwistyką, [w:] B. Dunaj, J. Reichan (red.): Studia dialektologiczne I, Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków, s. 41–46.
Zobacz w Google Scholar

MAGP: K. Nitsch, M. Karaś, Mały atlas gwar polskich, t. 1–13, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław–Kraków 1957–1970.
Zobacz w Google Scholar

Malinowski L. 1873: Beiträge zur slavischen dialectologie. I. Ueber die Oppelnsche Mundart in Oberschlesien. (1. Heft: Laut- und Formenlehre), Druck von Bär & Hermann, Leipzig.
Zobacz w Google Scholar

Nitsch K. 1915/1957: Dialekty języka polskiego z 3 mapami, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Kraków [1. wydanie w: Encyklopedia Polska AU, t. 3: Język polski i jego historia, cz. II, s. 238–343].
Zobacz w Google Scholar

PAE: J. Gajek (red.), Polski atlas etnograficzny, t. I–VI, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictwo Kartograficznych, Warszawa 1964–1981.
Zobacz w Google Scholar

Pelcowa H. 2002: Dialektologia wobec wyzwań XXI wieku, [w:] S. Gala (red.): Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 383–392.
Zobacz w Google Scholar

Pelcowa H. 2006: Pokoleniowość i sytuacyjność – dwa istotne czynniki różnicowania się języka mieszkańców współczesnej wsi, [w:] J. Sierociuk (red.): Gwary dziś 3: Wewnętrzne zróżnicowanie języka wsi, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań, s. 139–153.
Zobacz w Google Scholar

Pelcowa H. 2012: Nowe wyzwania a tradycyjne metody badań dialektologicznych, „Poradnik Językowy”, nr 8, s. 5–14.
Zobacz w Google Scholar

Piotrowski Z., Ziółkowski M. 1976: Zróżnicowanie językowe a struktura społeczna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

Rak M. 2014: Zróżnicowanie stylistyczne gwary w świetle statystyki leksykalnej (na materiale podhalańskim), [w:] M. Rak, K. Sikora (red.): Badania dialektologiczne. Stan, perspektywy, metodologia. Materiały konferencji naukowej „Gwara i tekst”, Kraków 26–27 września 2013 r., „Biblioteka LingVariów”, t. 17, Księgarnia Akademicka, Kraków 2014, s. 157–166.
Zobacz w Google Scholar

Rak M. 2018: Materiały do dziejów polskiej dialektologii i etnologii. Listy Cezarii Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowej, Adama Fischera, Antoniego Kaliny, Izydora Kopernickiego, Kazimierza Nitscha, Seweryna Udzieli, Juliusza Zborowskiego, „Biblioteka LingVariów”, t. 25, Księgarnia Akademicka, Kraków.
Zobacz w Google Scholar

Rak M. 2019: Zenon Klemensiewicz a składnia dialektów polskich i słowiańskich, „LingVaria” XIV, nr 28, s. 289–301, https://doi.org/10.12797/LV.14.2019.28.20.
Zobacz w Google Scholar

Rak M. 2021a: Dialektologia wobec zmian językowych na polskiej wsi. Jak mogłoby wyglądać nowe spojrzenie?, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica” 16, s. 173–184, https://doi.org/10.24917/20831765.16.15 .
Zobacz w Google Scholar

Rak M. 2021b: Jan Karłowicz w świetle materiałów archiwalnych. Dialektologia, etnolingwistyka i lituanistyka, „Biblioteka LingVariów”, t. 30, Księgarnia Akademicka, Kraków.
Zobacz w Google Scholar

Rak M., Brytan-Ciepielak M. (red.) 2022: Kliszczacy – gwara i kultura, Księgarnia Akademicka, Kraków.
Zobacz w Google Scholar

Schmeller J.A. 1821: Die Mundarten Bayerns, Karl Thienemann, München.
Zobacz w Google Scholar

Schmeller J.A. 1827–1837: Bayerisches Wörterbuch, Oldenbourg, Stuttgart – Tübingen.
Zobacz w Google Scholar

SGiKK: Z. Sawaniewska-Mochowa (red.): Słownik gwary i kultury Kujaw, t. 1: A–H, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2017.
Zobacz w Google Scholar

SGM: J. Wronicz (red.): Słownik gwar małopolskich, t. 1: A–Ó, 2016; t. 2: P–Ż, 2017, Kraków.
Zobacz w Google Scholar

SGP PAN: Słownik gwar polskich, red. M. Karaś (Źródła, t. 1), J. Reichan (t. 2–9, z. 2), S. Urbańczyk (t. 2–5), J. Okoniowa (t. 6–9, z. 2), B. Grabka (t. 7–9, z. 2), R. Kucharzyk (t. 9, z. 2–t. 10, z. 2), t. 1–3: Wrocław – Warszawa – Kraków 1977–1991, t. 4–10: Kraków 1992–2021.
Zobacz w Google Scholar

SGŚ: B. Wyderka (red.): Słownik gwar śląskich, t. I–XVII, Państwowy Instytut Naukowy – Instytut Śląski, Opole 2000–2020.
Zobacz w Google Scholar

Skarżyński M., Smułkowa E. 2018: Materiały do dziejów polskiego językoznawstwa. III: Korespondencja Kazimierza Nitscha i Antoniny Obrębskiej-Jabłońskiej 1925–1958, cz. 1: 1925–1945, cz. 2: 1946–1958, „Biblioteka LingVariów”, t. 26, Księgarnia Akademicka, Kraków.
Zobacz w Google Scholar

Skowronek B. Zborowska N. 2021: Disco polo: analiza lingwistyczno-kulturowa, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej, Kraków.
Zobacz w Google Scholar

Stachowski K. 2018: Przyczynek do dialektologii percepcyjnej Polski: Szczecin, „Język Polski” 98, nr 1, s. 5–17, doi: http://dx.doi.org/10.31286/JP.98.1.1.
Zobacz w Google Scholar

Stomma L. 1986: Antropologia kultury wsi polskiej XIX wieku, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

Topolińska Z. 1990: Charakterystyka i dynamika językowych procesów integracyjnych w powojennej Polsce, „Socjolingwistyka” 9, s. 29–35.
Zobacz w Google Scholar

Urbańczyk S. 1953: Zarys dialektologii polskiej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

Weinsberg A. 1983: Językoznawstwo ogólne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

Zabrocki L. 1972: Z teorii socjolingwistyki, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” XXX, s. 17–25.
Zobacz w Google Scholar

Zielińska A. 2013: Mowa pogranicza. Studium o językach i tożsamościach w regionie lubuskim, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy SOW, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

Skip to content