Dialektologia i socjolingwistyka – nowe ujęcie w nowych warunkach językowych Polski
Słowa kluczowe
socjolingwistyka
sytuacja językowa polskiej wsi
Jak cytować
Abstrakt
Opisywane od końca II wojny światowej, dynamiczne zmiany sytuacji językowej na polskiej wsi wymagają innego spojrzenia na kwestię relacji między dialektologią i socjolingwistyką. Dialektologia w tradycyjnym ujęciu, czyli takim, jakie zawdzięczamy pracom Kazimierza Nitscha, eksponowała dwa czynniki: wiejskość i zróżnicowanie geograficzne. Zachowywała przy tym autonomię wobec socjolingwistyki. Powojenne zmiany granic Polski i wielomilionowe migracje ludności, a także zmiany cywilizacyjne sprawiły, że aspekt geograficzny mowy ludności wiejskiej odchodzi na dalszy plan. Dialektologia skupia się dziś właściwie na pokoleniowości, sytuacyjności i zróżnicowaniu płciowym gwar, a to są już czynniki stricte socjolingwistyczne. Wynika więc z tego, że dialektologia w nowych warunkach językowych polskiej wsi stała się subdyscypliną socjolingwistyki.
Bibliografia
Bartmiński J. 1976: Tekst pieśni ludowej w świetle statystyki leksykalnej, [w:] M.R. Mayenowa (red.), Semantyka tekstu i języka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, s. 175–201.
Zobacz w Google Scholar
Bartmiński J. 1990: Folklor – język – poetyka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Chlebda W. 2019: O wyzwaniach i zadaniach pamięcioznawstwa lingwistycznego, „LingVaria” XIV, z. 2(28), s. 147–164.
Zobacz w Google Scholar
Cyran W. 1977: Tendencje słowotwórcze w gwarach polskich, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Zobacz w Google Scholar
Dejna K. 1973: Dialekty polskie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
Zobacz w Google Scholar
Dembecka W. 1977: Słowotwórstwo czasowników w gwarach południowej Wielkopolski, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań.
Zobacz w Google Scholar
Doroszewski W. 1934: Mowa mieszkańców wsi Staroźreby. Opis i tezy teoretyczne, „Prace Filologiczne” XVI, s. 249–278.
Zobacz w Google Scholar
Dubisz S. 1986: Stylizacja gwarowa w polskiej prozie trzydziestolecia powojennego (nurt ludowy w latach 1945–1975), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
Zobacz w Google Scholar
Dunaj B. 1986: Dialektologia a socjolingwistyka, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica”, t. 12, s. 15–23.
Zobacz w Google Scholar
EWJP: Encyklopedia wiedzy o języku polskim, red. S. Urbańczyk, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1978.
Zobacz w Google Scholar
Gala-Milczarek B. 2009: Budowa słowotwórcza rzeczowników w gwarach piotrkowskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Zobacz w Google Scholar
Garczyńska J. 2007: Zastosowanie metod fonetyki akustycznej w badaniach dialektologicznych (na przykładzie akcentowanej samogłoski [a]), [w:] J. Sierociuk (red.), Gwary dziś, t. 4: Konteksty dialektologii, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań, s. 237–247.
Zobacz w Google Scholar
Garczyńska J. 2022: Wpływ wieku i płci na realizację samogłosek [i] [y] w gwarze Mazowsza bliższego, „LingVaria” XVII, nr 1(33), s. 175–193.
Zobacz w Google Scholar
Gardzińska J. 2001: Z zagadnień składni dialektalnej. Zbiór studiów, Akademia Podlaska, Instytut Filologii Polskiej, Siedleckie Towarzystwo Naukowe, Instytut Historii Akademii Podlaskiej, Siedlce.
Zobacz w Google Scholar
Grochola-Szczepanek H. 2012: Język mieszkańców Spisza. Płeć jako czynnik różnicujący, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Handke K. 1986: Dialektologia i inne nauki, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica”, t. 12, s. 37–46.
Zobacz w Google Scholar
Hentschel G. 2022: Socjodialektologia ilościowa. Zróżnicowanie regionalne i społeczne regiolektu śląskiego na przykładzie żywotności niemieckich zapożyczeń, „Postscriptum Polonistyczne”, nr 29(1) (online: https://doi.org/10.31261/PS_P.2022.29.14).
Zobacz w Google Scholar
Ivić M. 1975: Kierunki w lingwistyce, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
Zobacz w Google Scholar
Jaros I. 2009: Nazwy środków czynności w gwarach łęczycko-sieradzkich. Studium słowotwórczo-leksykalne, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Zobacz w Google Scholar
Kamińska M. 1986: Powiązanie dialektologii z socjolingwistyką, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica”, t. 12, s. 46–53.
Zobacz w Google Scholar
Kaniuka W. 1972: Tendencje rozwojowe współczesnej socjolingwistyki, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” XXX, s. 41–48.
Zobacz w Google Scholar
Karaś H. 2012a: O projekcie bazy dźwiękowej polskich tekstów gwarowych „Nowy Kolberg”, [w:] J. Sierociuk (red.), Gwary dziś, t. 6: Aktualne problemy dialektologii słowiańskiej, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań, s. 179–190.
Zobacz w Google Scholar
Karaś H. 2012b: Perspektywy polskiej dialektologii, „Poradnik Językowy”, z. 8, s. 15–29.
Zobacz w Google Scholar
Karłowicz J. 1871: Poradnik dla zbierających rzeczy ludowe, Skład główny w księgarni M. Orgelbranda, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Kąś J. 1994: Interferencja leksykalna słownictwa gwarowego i ogólnopolskiego (na przykładzie gwar orawskich), nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Kąś J. 2001: Metodologia badań leksyki gwarowej w kontekście współczesnych przemian kulturowych i społecznych, [w:] J. Sierociuk (red.), Gwary dziś, t. 1: Metodologia badań, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań, s. 191–200.
Zobacz w Google Scholar
Kąś J. 2021: Ikonografia w słowniku gwarowym, „Gwary Dziś”, nr 14, s. 264–276.
Zobacz w Google Scholar
KąśILG: J. Kąś, Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej, t. 1–2, Bukowiańskie Centrum Kultury „Dom Ludowy”, Małopolskie Centrum Kultury „Sokół”, Zakład Poligraficzny „MK”, Bukowina Tatrzańska–Nowy Sącz–Nowy Targ 2015; t. 3, Bukowiańskie Centrum Kultury „Dom Ludowy”, Zakład Poligraficzny „MK”, Bukowina Tatrzańska–Nowy Targ 2016; t. 4, Astraia, Kraków 2017; t. 5–12, Małopolskie Centrum Kultury „Sokół”, Nowy Sącz 2017–2019.
Zobacz w Google Scholar
KąśSGO: J. Kąś, Słownik gwary orawskiej, Księgarnia Akademicka, Kraków 2003 [wyd. 2, t. 1–2, Księgarnia Akademicka, Kraków 2011].
Zobacz w Google Scholar
Kresa M. 2019: Filmowa stylizacja gwarowa na przykładzie lwowskiego bałaku w polskich filmach fabularnych (1936-2012), nakładem Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Instytut Języka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Kucharzyk R. 2016: Miejsce dialektyzmów w języku potocznym (na przykładzie forów internetowych), „Język Polski” XCVI, z. 3, s. 15–26.
Zobacz w Google Scholar
Kurek H. 1990: Metodologia socjolingwistycznego badania fonetyki języka mówionego środowisk wiejskich (na przykładzie kilku wsi Beskidu Niskiego), nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Kurek H. 2021: Polskie miasta i wsie XXI wieku. Zacieranie się granic, języków i kultury, „Slavia Meridionalis”, t. 21 (online: https://doi.org/10.11649/sm.2402).
Zobacz w Google Scholar
Kwaśnicka-Janowicz A., Piechnik A., Strutyński J. (red.) 2021: Bibliografia dialektologii polskiej (od roku 1986 do 1995 włącznie wraz z uzupełnieniami za lata poprzednie), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Lubaś W. 1979: Socjolingwistka jako metoda badawcza, „Socjolingwistyka”, nr 2, s. 11–27.
Zobacz w Google Scholar
Lubaś W. 1996: Teoretycznie i praktycznie o relacjach między dialektologią a socjolingwistyką, [w:] B. Dunaj, J. Reichan (red.), Studia dialektologiczne I, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków, s. 41–46.
Zobacz w Google Scholar
MAGP: Mały atlas gwar polskich, t. 1–13, opracowany pod kierunkiem K. Nitscha (t. 1–2), M. Karasia (t. 3–13), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Kraków 1957–1970.
Zobacz w Google Scholar
Malinowski L. 1873: Beiträge zur slavischen dialectologie. I. Ueber die Oppelnsche mundart in Oberschlesien. (1. Heft: Lautund Formenlehre), Druck von Bär & Hermann, Leipzig.
Zobacz w Google Scholar
Nitsch K. 1915/1957: Dialekty języka polskiego z 3 mapami, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Kraków [1. wydanie w: Encyklopedia Polska Akademii Umiejętności, t. 3: Język polski i jego historia z uwzględnieniem innych języków na ziemiach polskich, cz. 2, nakładem Akademii Umiejętności, Kraków 1915, s. 238–343].
Zobacz w Google Scholar
PAE: Polski Atlas Etnograficzny, t. 1–6, red. J. Gajek, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. Eugeniusza Romera, Warszawa 1964–1981.
Zobacz w Google Scholar
Pelcowa H. 2006: Pokoleniowość i sytuacyjność – dwa istotne czynniki różnicowania się języka mieszkańców współczesnej wsi, [w:] J. Sierociuk (red.), Gwary dziś, t. 3: Wewnętrzne zróżnicowanie języka wsi, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań, s. 139–153.
Zobacz w Google Scholar
PelSGL: H. Pelcowa, Słownik gwar Lubelszczyzny, t. 1: Rolnictwo – Narzędzia rolnicze. Prace polowe. Zbiór i obróbka zbóż, t. 2: Rolnictwo – Transport wiejski. Rośliny okopowe i paszowe. Gleby i rodzaje pól. Uprawa lnu i konopi. Zbiór siana, t. 3: Świat zwierząt, t. 4: Sad i ogród warzywny. Budownictwo i przestrzeń podwórza, t. 5: Świat roślin, t. 6: Pokarmy, t. 7: Odzież i obuwie, przędzenie lnu i tkanie płótna, t. 8: Człowiek i rodzina, higiena i choroby, meble, sprzęty i prace domowe, t. 9: Przestrzeń wsi. Ukształtowanie powierzchni. Życie społeczne i zawodowe, t. 10: Obrzędowość i obyczajowość ludowa, t. 11: Meteorologia i astronomia. Czas. Kolory, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2012–2022.
Zobacz w Google Scholar
Piotrowski Z., Ziółkowski M. 1976: Zróżnicowanie językowe a struktura społeczna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Rak M. 2014: Zróżnicowanie stylistyczne gwary w świetle statystyki leksykalnej (na materiale podhalańskim), [w:] M. Rak, K. Sikora (red.), Badania dialektologiczne. Stan, perspektywy, metodologia. Materiały konferencji naukowej „Gwara i tekst”, Kraków 26–27 września 2013 r., „Biblioteka LingVariów”, t. 17, Księgarnia Akademicka, Kraków, s. 157–166.
Zobacz w Google Scholar
Rak M. 2018: Materiały do dziejów polskiej dialektologii i etnologii. Listy Cezarii Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowej, Adama Fischera, Antoniego Kaliny, Izydora Kopernickiego, Kazimierza Nitscha, Seweryna Udzieli, Juliusza Zborowskiego, „Biblioteka LingVariów”, t. 25, Księgarnia Akademicka, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Rak M. 2019: Zenon Klemensiewicz a składnia dialektów polskich i słowiańskich, „LingVaria” XIV, nr 28, s. 289–301.
Zobacz w Google Scholar
Rak M. 2021a: Dialektologia wobec zmian językowych na polskiej wsi. Jak mogłoby wyglądać nowe spojrzenie?, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica”, t. 16, s. 173–184.
Zobacz w Google Scholar
Rak M. 2021b: Jan Karłowicz w świetle materiałów archiwalnych. Dialektologia, etnolingwistyka i lituanistyka, „Biblioteka LingVariów”, t. 30, Księgarnia Akademicka, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Rak M., Brytan-Ciepielak M. (red.) 2022: Kliszczacy – gwara i kultura, Księgarnia Akademicka, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Schmeller J.A. 1821: Die Mundarten Bayerns, Karl Thienemann, München.
Zobacz w Google Scholar
Schmeller J.A. 1827–1837: Bayerisches Wörterbuch, Oldenbourg, Stuttgart–Tübingen.
Zobacz w Google Scholar
SGiKK: Słownik gwary i kultury Kujaw, t. 1: A–H, red. Z. Sawaniewska-Mochowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2017.
Zobacz w Google Scholar
SGM: Słownik gwar małopolskich, t. 1–2, red. J. Wronicz, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków 2016–2017.
Zobacz w Google Scholar
SGP PAN: Słownik gwar polskich, red. M. Karaś (Źródła, t. 1), J. Reichan (t. 2–9, z. 2), S. Urbańczyk (t. 2–5), J. Okoniowa (t. 6–9, z. 2), B. Grabka (t. 7–10), R. Kucharzyk (t. 9, z. 2–t. 10), Źródła, t. 1–3, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1977–1991; t. 4–10, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków 1992–2023.
Zobacz w Google Scholar
SGŚ: Słownik gwar śląskich, t. 1–17, red. B. Wyderka, Państwowy Instytut Naukowy, Instytut Śląski, Opole 2000–2020.
Zobacz w Google Scholar
Sierociuk J. 2001: Założenia metodologiczne badań słowotwórstwa gwarowego, [w:] J. Sierociuk (red.), Gwary dziś, t. 1: Metodologia badań, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań, s. 153–160.
Zobacz w Google Scholar
Sierociuk J. 2007a: Język mieszkańców wsi czy gwara? Problem nie tylko teoretyczny, „Prace Filologiczne” LIII, s. 527–534.
Zobacz w Google Scholar
Sierociuk J. 2007b: Swoistość słowotwórstwa gwarowego (wybrane problemy), „LingVaria” II, nr 1(3), s. 115–125.
Zobacz w Google Scholar
Sierociuk J. 2020: Sto lat dialektologii w Poznaniu, „Gwary Dziś”, nr 13, s. 11–32.
Zobacz w Google Scholar
Skarżyński M., Smułkowa E. 2018: Materiały do dziejów polskiego językoznawstwa, t. 3: Korespondencja Kazimierza Nitscha i Antoniny Obrębskiej-Jabłońskiej 1925–1958, cz. 1: 1925–1945, cz. 2: 1946–1958, „Biblioteka LingVariów”, t. 26, Księgarnia Akademicka, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Skowronek B., Zborowska N. 2021: Disco polo. Analiza lingwistyczno-kulturowa, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Skudrzyk A., Warchala J. 2020: Katowicka szkoła socjolingwistyki. Od mikroobserwacji do ujęć dyskursywno-komunikacyjnych, „Socjolingwistyka”, nr 34, s. 23–41.
Zobacz w Google Scholar
Stachowski K. 2018: Przyczynek do dialektologii percepcyjnej Polski: Szczecin, „Język Polski” XCVIII, z. 1, s. 5–17.
Zobacz w Google Scholar
Stomma L. 1986: Antropologia kultury wsi polskiej XIX wieku, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Strutyński J. (red.) 1981: Bibliografia dialektologii polskiej (do roku 1975 włącznie), nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Strutyński J. (red.) 1986: Bibliografia dialektologii polskiej (od roku 1976 do roku 1980 włącznie wraz z uzupełnieniami za poprzednie lata), nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Strutyński J. (red.) 1990: Bibliografia dialektologii polskiej (od roku 1981 do roku 1985 włącznie wraz z uzupełnieniami za poprzednie lata), nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Topolińska Z. 1990: Charakterystyka i dynamika językowych procesów integracyjnych w powojennej Polsce, „Socjolingwistyka”, nr 9, s. 29–35.
Zobacz w Google Scholar
Urbańczyk S. 1953: Zarys dialektologii polskiej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Warchala J. 2003: Kategoria potoczności w języku, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Zobacz w Google Scholar
Weinsberg A. 1983: Językoznawstwo ogólne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Zabrocki L. 1972: Z teorii socjolingwistyki, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” XXX, s. 17–25.
Zobacz w Google Scholar
Zielińska A. 2013: Mowa pogranicza. Studium o językach i tożsamościach w regionie lubuskim, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy SOW, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar