Nazwy miejscowe Kresów Wschodnich w zapomnianej polskiej frazeologii
Słowa kluczowe
frazeologia
onomastyka
nazwa miejscowa
polsko-ukraińskie kontakty językowe
Jak cytować
Abstrakt
Artykuł wpisuje się w nurt badań nad frazeologią i onomastyką. Przedmiotem opisu są występujące w dawnej polszczyźnie związki, które mieszczą w swoim składzie komponent ojkonimiczny dotyczący obecnie Ukrainy. Analizie poddane zostały połączenia z rzeczownikami proprialnymi będącymi nazwami dużych lub znanych miast oraz mniejszych miejscowości i wiosek oraz z derywowanymi od nich przymiotnikami, np.: Berdyczów (Pisuj na Berdyczów), Brusiłów (brusiłowska biblioteka), Humań (humański dureń), Kamieniec Podolski (Kamieniec do Polski klucz). Celem rozważań jest bliższe spojrzenie na występujące w przeszłości frazeologizmy i przysłowia stanowiące świadectwo wiekowych powiązań historyczno-kulturowych między Polską i Ukrainą oraz wskazanie przyczyn zaniku opisywanych konstrukcji słownych. Omawiane połączenia stanowią ciekawy dokument językowy życia w odległych epokach. Zapisane w nich minione realia odzwierciedlają niegdysiejsze polsko-ukraińskie kontakty językowe.
Bibliografia
Ananjewa N. 2006: Proprialny składnik frazeologizmów jako fenomen lingwokulturowy, [w:] M. Czermińska, K. Meller, P. Fliciński (red.), Literatura, kultura i język polski w kontekstach i kontaktach światowych. III Kongres Polonistyki Zagranicznej, Poznań 8–11 czerwca 2006, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań, s. 741–746.
Zobacz w Google Scholar
Baliński M., Lipiński T. 1886: Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym, t. 3, nakład i druk S. Orgelbranda Synów, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Buttler D. 1989a: Dlaczego zanikają przysłowia w dwudziestowiecznej polszczyźnie, „Poradnik Językowy”, z. 5, s. 332–337.
Zobacz w Google Scholar
Buttler D. 1989b: Zapomniane frazeologizmy polskie XIX wieku, „Przegląd Humanistyczny”, nr 8/9, s. 155–161.
Zobacz w Google Scholar
Bystroń J. 1933: Przysłowia polskie, nakładem Polskiej Akademii Umiejętności, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Długosz K. 1993: Nazwy miejscowe w przysłowiach, [w:] M. Biolik (red.), Onomastyka literacka, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie, Olsztyn, s. 253–258.
Zobacz w Google Scholar
Encyklopedia PWN (online: https://encyklopedia.pwn.pl/, dostęp: 27 maja 2022).
Zobacz w Google Scholar
Gajda S. 2004: Narodowokulturowy składnik znaczenia nazw własnych w aspekcie edukacyjnym, [w:] R. Mrózek (red.), Nazwy własne w języku, kulturze i komunikacji społecznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 21–28.
Zobacz w Google Scholar
Gierowski J.A. 1989: Historia Polski 1505–1764, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
ISŁ: Internetowy słownik łowiecki (online: https://slowniklowiecki.pl/, dostęp: 24 maja 2022).
Zobacz w Google Scholar
Jaracz M. 2003a: O nazewnictwie geograficznym we frazeologii (na podstawie Nowej księgi przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich pod red. Julina Krzyżanowskiego). Rekonesans badawczy, [w:] M. Biolik (red.), Metodologia badań onomastycznych, Towarzystwo Naukowe: Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn, s. 447–456.
Zobacz w Google Scholar
Jaracz M. 2003b: Stereotyp onimiczny w przysłowiach polskich, [w:] M. Białoskórska, A. Belchnerowska (red.), Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, t. 2, Szczecin, s. 113–123.
Zobacz w Google Scholar
Jawór A. 2008: Homo scribens i homo legens w polskim słownictwie i frazeologii, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Zobacz w Google Scholar
Kosek I. 2021: Z zagadnień motywacji jednostek frazeologicznych – pisz na Berdyczów, „Prace Językoznawcze”, nr 2, s. 273–288.
Zobacz w Google Scholar
L: S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 1–6, wydanie drugie, poprawne i pomnożone, w Drukarni Zakładu Ossolińskich, Lwów 1854–1860 [wyd. fototypiczne: Gutenberg Print, Warszawa 1994–1995].
Zobacz w Google Scholar
LPPH: M. Wilamowski, K. Wnęk, L.A. Zyblikiewicz, Leksykon polskich powiedzeń historycznych, Znak, Kraków 1998.
Zobacz w Google Scholar
Markiewicz H., Romanowski A. 2005: Skrzydlate słowa. Wielki słownik cytatów polskich i obcych, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Michnik H., Mosler L. 1961: Historia Polski do roku 1795, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Mickiewicz A. 1984: Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z r. 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem, oprac. K. Górski, Czytelnik, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
NKPP: Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. 1–4, red. J. Krzyżanowski, Warszawa 1969–1978.
Zobacz w Google Scholar
Nowakowska A. 2010: Frazeologia a onomastyka, czyli frazeologia nazwoznawcza i onomastyka frazeologiczna, [w:] R. Łobodzińska (red.), Nazwy własne a społeczeństwo, t. 1, Oficyna Wydawnicza Leksem, Łask, s. 97–106.
Zobacz w Google Scholar
Nowakowska A., Tomczak L. 2005: Funkcje nazw miejscowych w porównaniach frazeologicznych, [w:] M. Sarnowski, W. Wysoczański (red.), Wyraz i zdanie w językach słowiańskich 5. Opis, konfrontacja, przekład, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 269–274.
Zobacz w Google Scholar
Nowakowska A., Tomczak L. 2006: Jak daleko z Kołomyi do Grójca? Nazwy miejscowe w polskiej frazeologii, [w:] Z. Abramowicz, E. Bogdanowicz (red.), Onimizacja i apelatywizacja, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok, s. 553–561.
Zobacz w Google Scholar
Opisy Ukrainy: Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy Ukrainy, przeł. Z. Stasiewska, S. Meller, red. Z. Wójcik, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1972.
Zobacz w Google Scholar
Polska albo opisanie…: Szymon Starowolski: Polska albo opisanie położenia Królestwa Polskiego, z języka łacińskiego przełożył, wstępem i komentarzem opatrzył A. Piskadło, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1976.
Zobacz w Google Scholar
PPDar: A. Weryha-Darowski, Przysłowia polskie odnoszące się do nazwisk szlacheckich i miejscowości, nakładem Księgarni J. K. Żupańskiego, Poznań 1874.
Zobacz w Google Scholar
Rieger J. 2001: Język polski na Wschodzie, [w:] J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 575–590.
Zobacz w Google Scholar
Rieger J., Siatkowski J. 2001: Kontakty polszczyzny z językami słowiańskimi, [w:] J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 541–553.
Zobacz w Google Scholar
SFE: M. Czeszewski, K. Foremniak, Ludzie i miejsca w języku. Słownik frazeologizmów eponimicznych, red. nauk. M. Bańko, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011.
Zobacz w Google Scholar
SFWP: S. Bąba, J. Liberek, Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
Zobacz w Google Scholar
SGKP: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1–15, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, J. Krzywicki, nakładem Wł. Walewskiego, Warszawa 1880–1914 (online: http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/, dostęp: 18 maja 2022).
Zobacz w Google Scholar
Sienkiewicz H. 1991: Ogniem i mieczem, t. 1–2, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
SJPDor: Słownik języka polskiego, t. 1–11, red. W. Doroszewski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958–1969.
Zobacz w Google Scholar
Skorupka S. 1969: Podstawy klasyfikacji jednostek frazeologicznych, „Prace Filologiczne”, nr 19, s. 219–226.
Zobacz w Google Scholar
Skorupka S. 1985: Przysłowia a wyrażenia i zwroty przysłowiowe, „Prace Filologiczne”, nr 32, s. 359–364.
Zobacz w Google Scholar
SM: W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1991.
Zobacz w Google Scholar
SNW: J. Grzenia, Słownik nazw własnych. Ortografia, wymowa, słowotwórstwo i odmiana, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
Zobacz w Google Scholar
SW: Słownik języka polskiego, t. 1–8, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, Warszawa 1900–1927.
Zobacz w Google Scholar
SWil: Słownik języka polskiego, t. 1–2, wyd. staraniem i kosztem M. Orgelbranda, Wilno 1861.
Zobacz w Google Scholar
Szerszunowicz J. 2006: Substytucje i redukcje komponentów toponomastycznych w translacji idiomów (na przykładzie tłumaczenia idiomów włoskich na język polski), „Białostockie Archiwum Językowe”, nr 6, s. 153–161.
Zobacz w Google Scholar
Szerszunowicz J., Vidović Bolt I. 2014: Kulturowe znaczenie komponentu frazeologizmu a jego międzyjęzykowa ekwiwalencja, „Białostockie Archiwum Językowe”, nr 14, s. 195–216.
Zobacz w Google Scholar
Świerczyńska D. 2019: Przysłowia w 12 językach, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Treder J. 1988: Nazwy własne we frazeologii zachodniosłowiańskiej, „Gdańskie Studia Językoznawcze”, t. 4, s. 131–159.
Zobacz w Google Scholar
USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 1–4, red. S. Dubisz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
Zobacz w Google Scholar
Walczak B. 2004: Dzieje języka a nazwy własne, [w:] R. Mrózek (red.), Nazwy własne w języku, kulturze i komunikacji społecznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 29–45.
Zobacz w Google Scholar
Wójcicki K.W. 1830: Przysłowia narodowe z wyjaśnieniem źródła początku oraz sposobu ich użycia. Okazuiące charakter, zwyczaie i obyczaie, przesądy, starożytności i wspomnienia oyczyste, t. 2, nakładem Hugues et Kermen, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Wójcicki K.W. 1842: Zmarłe przysłowia, s.n., Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
WSJP PAN: Wielki słownik języka polskiego PAN, red. P. Żmigrodzki (online: http://www.wsjp.pl, dostęp: 29 maja 2022).
Zobacz w Google Scholar
Zaręba L. 1996: Frazeologia toponomastyczna związana z kulturą i tradycją narodową (polsko-francuskie i francusko-polskie studium porównawcze), „Poradnik Językowy”, z. 2, s. 40–49.
Zobacz w Google Scholar