Brykała – zasięg regionalny (krakowski?) i etymologia
Słowa kluczowe
prowincjonalizm
leksyka historyczna
leksyka kulinarna
historyczne nazwy pieczywa
Jak cytować
Abstrakt
Artykuł jest studium leksykologicznym i historyczno-etymologicznym jednostki brykała/brykacz uznanej m.in. w źródłach etnograficznych za regionalizm krakowski. Autorka, dokonując przeglądu różnych źródeł z zakresu językoznawstwa, etnografii, historii, historii kultury, a także wojskowości, rozpatruje cztery aspekty funkcjonowania tego leksemu w polszczyźnie: semantyczny, geograficzny, społeczny (I część artykułu) i etymologiczny (II część). Ta analiza pozwala określić zasięg geograficzny brykały/brykacza (uogólniając, Polska wschodnia – makroregionalizm) oraz społeczny (chleb spożywany ze względu na swoje wartości odżywcze głównie przez żołnierzy). Etymologia wyrazu pozostaje niepewna, choć udało się autorce sformułować pewne hipotezy wskazujące na źródło wyrazu: (1) pożyczka wschodniosłowiańska, nawiązująca do ros. brjaknut’ ‘przechodzić wilgocią, pęcznieć’; (2) pożyczka wschodniosłowiańska, nawiązująca do czasownika brykać lub znaczenia zgeneralizowanego rdzenia bryk- ‘sprzeciwiać się’; (3) brykała, pierwotnie rodzaj mąki z prosa (<ber, brzyk>bryk), następnie potrawa z niej wykonywana lub ‘chleb z brzyka>bryka’).
Bibliografia
Arct M. 1916: Słownik ilustrowany języka polskiego, Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Bańkowski A. 2000: Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1–2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Bednarczuk L. 1974: Z północno-wschodniej peryferii polszczyzny, „Język Polski” LIV, z. 5, s. 326–332.
Zobacz w Google Scholar
Bibliografia XIX wieku (online: https://www.estreicher.uj.edu.pl/xixwieku/, dostęp: 12 stycznia 2022).
Zobacz w Google Scholar
Birkenmajer J. 1930: Gwara komiśna, „Język Polski” XV, z. 1, s. 15–16.
Zobacz w Google Scholar
Boryś W. 2010: Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Cieślikowa A. 1990: Staropolskie odapelatywne nazwy osobowe. Proces onimizacji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław.
Zobacz w Google Scholar
Cieślikowa A., Rymut K., Malec M. 1995: Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych, cz. 1: Odapelatywne nazwy osobowe, Wydawnictwo Naukowe DWN, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Danysz A. 1914: Odrębności słownikarskie kulturalnego języka polskiego w Wielkopolsce w stosunku do kulturalnego języka polskiego w Galicji, „Język Polski” II, z. 8–10, s. 243–261.
Zobacz w Google Scholar
Doroszewski W. 1950: Kryterium geograficzne (miejscowe), [w:] W. Doroszewski, Kryteria poprawności językowej, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa, s. 48–67.
Zobacz w Google Scholar
Dumanowski J. 2011: Moda bardzo dobra smażenia różnych konfektów… Nowe źródło do dziejów kuchni staropolskiej, „Przegląd Historyczny”, t. 102, z. 4, s. 675–696.
Zobacz w Google Scholar
Dumanowski R., Jankowski R. (oprac.) 2011 (1686–1688): Moda bardzo dobra smażenia różnych konfektów i innych słodkości, a także przyrządzania wszelakich potraw, pieczenia chleba i inne sekreta gospodarskie, Muzeum Pałac w Wilanowie, Wilanów.
Zobacz w Google Scholar
Duska J. 2003: Z gwar my wszyscy, [w:] J. Sierociuk (red.), Gwary dziś, t. 2: Regionalne słowniki i atlasy gwarowe, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań, s. 15–19.
Zobacz w Google Scholar
ÈSBM: Ètymalagìčny sloŭnìk belaruskaj movy, t. 1–14, rèd. V.U. Martynaŭ, G.A. Cyhun, t. 1–8, Navuka ì tèhnìka, t. 9–14, Belaruskaâ navuka, Mìnsk 1978–2017.
Zobacz w Google Scholar
ÈSSÂ: Ètimologičeskij slovar’ slavânskih âzykov. Praslavânskij leksičeskij fond, t. 1–42, red. O. Trubačëv, A.F. Žuravlëv, Ž.Ž. Varbot, Nauka, Moskva 1974–2021.
Zobacz w Google Scholar
ESXVII: Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, red. W. Gruszczyński (online: http://sxvii.pl, dostęp: 15 maja 2018).
Zobacz w Google Scholar
Głowacki J. 1990: O języku żołnierskim, „Poradnik Językowy”, z. 2, s. 119–122.
Zobacz w Google Scholar
Górski R., Krzyżanowski J. (red.) 1975: Co wieś, to inna pieśń. Studia folklorystyczne, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
Zobacz w Google Scholar
GSBM: Gìstaryčny sloŭnìk belaruskaj movy, t. 1–34, rèd. A.I. Žuraŭski, A.M. Bulyka, t. 1–14, Navuka ì tèhnìka, t. 15–37, Belaruskaâ navuka, Mìnsk 1982–2017.
Zobacz w Google Scholar
Juszczak B. 2017: Gwara warszawska jako medium w procesie zapożyczania z języka rosyjskiego do polszczyzny, „Slavica Wratislaviensia”, nr 165, s. 179–191.
Zobacz w Google Scholar
Kania S. 1969: O polskiej gwarze żołnierskiej. Stan badań nad polską gwarą żołnierską, „Poradnik Językowy”, z. 3, s. 125–140.
Zobacz w Google Scholar
Kania S. 1978: Polska gwara żołnierska lat 1914–1939, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Zielona Góra.
Zobacz w Google Scholar
Kleszczowa K. (red.) 1996: Słowotwórstwo języka doby staropolskiej. Przegląd formacji rzeczownikowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Zobacz w Google Scholar
Köhler P. 2019: Odpowiedź Marii Hempel (1834–1904) na ankietę etnobotaniczną Józefa Rostafińskiego (1850–1928) ogłoszoną w 1883 r., „Etnobiologia Polska”, nr 9, s. 17–26.
Zobacz w Google Scholar
Kolberg O. 1962: Dzieła wszystkie, t. 5: Krakowskie, cz. 1, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Kopaliński W. 1987: Prowincjonalizmy słownikowe, [w:] W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, wyd. 2, Rytm, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
KorBa: Elektroniczny Korpus Tekstów Polskich z XVII i XVIII w. (do 1772) (online: https://korba.edu.pl/query_corpus, dostęp: grudzień–styczeń 2021/2022).
Zobacz w Google Scholar
Kubacz F. 1937: Chamski Józef Tadeusz, [w:] F. Kubacz, Polski Słownik Biograficzny, t. 3, Nakładem Polskiej Akademii Umiejętności, Kraków, s. 260–261.
Zobacz w Google Scholar
Kucała M. 2002: Twoja mowa cię zdradza. Regionalizmy i dialektyzmy języka polskiego, wyd. 2 rozszerzone, Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Kupiszewski P. 1987: Język żołnierski, „Poradnik Językowy”, z. 4, s. 273–281.
Zobacz w Google Scholar
Kwaśnicka-Janowicz A. 2018: Staropolska terminologia bartnicza (na tle porównawczym), Lexis, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Lubicz R. [wł. Hieronim Łopaciński] 1892: Przyczynki do nowego słownika języka polskiego, „Prace Filologiczne”, t. 4, z. 1, s. 173–279.
Zobacz w Google Scholar
Mańczak W. 2017: Polski słownik etymologiczny, Polska Akademia Umiejętności, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Marciniak S. 1987: Język wojskowy, Ministerstwo Obrony Narodowej, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Maurizio A. 1926: Pożywienie roślinne i rolnictwo w rozwoju dziejowym, nakładem Kasy Mianowskiego, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Nalepa J. 1992: Ze studiów nad hydronimią Polski i Połabia: Bzura, „Onomastica” XXXVII, s. 79–91.
Zobacz w Google Scholar
Nitsch K. 1914: Odrębności słownikowe Poznania, Krakowa, Warszawy, „Język Polski” II, z. 8–10, s. 261–270.
Zobacz w Google Scholar
Nitsch K. 1933: Uwagi językowe o książkach. Adolfa Rudnickiego Żołnierze, „Język Polski” XVIII, z. 3, s. 98–99.
Zobacz w Google Scholar
Ochmann D., Przybylska R. (red.) 2017: Powiedziane po krakowsku. Słownik regionalizmów krakowskich, Libron, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Przęczek-Kisielak S. 2020: O czystość mowy polskiej? Dyskusje o zapożyczeniach na łamach „Języka Polskiego” w latach 1913–1939, „Język Polski” C, z. 1, s. 24–46.
Zobacz w Google Scholar
Rospond S. 1970: Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska, t. 1, Instytut Śląski w Opolu, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Wrocław.
Zobacz w Google Scholar
Rossowski J. 1934: Z języka wojskowego, „Poradnik Językowy”, z. 4, s. 57–58.
Zobacz w Google Scholar
Rozkład występowania nazwisk (online: actaforte.pl, dostęp: 25 stycznia 2022).
Zobacz w Google Scholar
Rutkovska K. (red.) 2016: Lietuvos lenkų tarmės (online: http://www.lenkutarmes.flf.vu.lt/zodynas?page=2, dostęp: 24 kwietnia 2022).
Zobacz w Google Scholar
Rymut K. 1999–2001: Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny, t. 1–2, Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
SBrück: A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa 1970.
Zobacz w Google Scholar
Sędzik W. 1978: Polskie nazwy zbóż, „Język Polski” LVIII, z. 5, s. 332–338.
Zobacz w Google Scholar
SGPKarł: J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. 1–6, Akademia Umiejętności, Kraków 1900–1911.
Zobacz w Google Scholar
SGP PAN: Słownik gwar polskich, red. M. Karaś (Źródła, t. 1), J. Reichan (t. 2–9, z. 2), S. Urbańczyk (t. 2–5), J. Okoniowa (t. 6–9, z. 2), B. Grabka (t. 7–10, z. 3), R. Kucharzyk (t. 9, z. 2–t. 10, z. 3), t. 1–3, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1977–1991; t. 4–10, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków 1992–2021.
Zobacz w Google Scholar
Sikora K. 2005: Kategoria mikroregionalizmów, [w:] G. Szpila (red.), Język trzeciego tysiąclecia III, t. 1: Tendencje rozwojowe współczesnej polszczyzny, Krakowskie Towarzystwo Popularyzowania Wiedzy o Komunikacji Językowej „Tertium”, Kraków, s. 199–208.
Zobacz w Google Scholar
SJPDor: Słownik języka polskiego, t. 1–11, red. W. Doroszewski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958–1969.
Zobacz w Google Scholar
Sł.: F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1–5, Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, Kraków 1952–1982.
Zobacz w Google Scholar
Smoczyński W. 2007: Słownik etymologiczny języka litewskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wileńskiego, Wilno.
Zobacz w Google Scholar
SP: Słownik prasłowiański, t. 1–8, red. F. Sławski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1974–2001.
Zobacz w Google Scholar
SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa (t. 1–34), K. Mrowcewicz (t. 35–39), t. 1–22, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966–1994, t. 23–39, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1995–2021.
Zobacz w Google Scholar
SStp: Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–9, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1953–1987, t. 10–11, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków 1988–2002.
Zobacz w Google Scholar
SW: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, Warszawa 1900–1927.
Zobacz w Google Scholar
SWil: Słownik języka polskiego, t. 1–2, wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda, Wilno 1861.
Zobacz w Google Scholar
Wędkiewicz S. 1920: Z polskiej gwary żołnierskiej, „Język Polski” V, z. 5, s. 153, 154.
Zobacz w Google Scholar
Wieczorkiewicz B. 1966: Słownik gwary warszawskiej XIX wieku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Witaszek-Samborska M. 2005: Studia nad słownictwem kulinarnym we współczesnej polszczyźnie, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań.
Zobacz w Google Scholar
Wlezień A. 2014: Żytni chleb radzieckiego żołnierza, „Życie od kuchni”, nr 1(11) (online: zycieodkuchni.pl, dostęp: 29 grudnia 2021).
Zobacz w Google Scholar
WSJP PAN: Wielki słownik języka polskiego PAN, red. P. Żmigrodzki (online: www.wsjp.pl, dostęp: 29 grudnia 2021).
Zobacz w Google Scholar
Wysocka F. (red.) 2003: Mały słownik zaginionej polszczyzny, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków.
Zobacz w Google Scholar