„Niesforny” biernik rzeczowników męskonieżywotnych w liczbie pojedynczej: o ekspansji tego zjawiska we współczesnym języku polskim i jego czynnikach
Słowa kluczowe
kategoria rodzaju
przypadek
biernik
alternacja
Jak cytować
Abstrakt
Przedmiotem artykułu są uwarunkowania użycia polskich rzeczowników męskonieżywotnych liczby pojedynczej w bierniku z fleksją -a jako systemową charakterystyką morfologiczną rzeczowników męskożywotnych (męskoosobowych oraz męskozwierzęcych). Autor proponuje kilka sposobów wyjaśnienia przyczyn tego zjawiska. Pod względem teoretycznym badanie bazuje na gramatyce systemowo-funkcjonalnej, a także na gramatyce naturalnej: obydwie teorie kładą nacisk na opis systemu gramatycznego w perspektywie działalności mownej użytkowników języka, zwłaszcza przy uwzględnieniu zasad ergonomii i samoregulacji. Autor przedstawia aktualną wiedzę na temat synkretyzmu Acc=Gen, a także omawia zespół czynników wpływających na użycie biernika z fleksją -a we współczesnej polszczyźnie: ergonomiczny, semantyczny, syntaktyczny, frekwencyjny i pragmatyczny.
Bibliografia
Bańko M. 2011: Wykłady z polskiej fleksji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Buttler D., Kurkowska H., Satkiewicz H. 1986: Kultura języka polskiego. Zagadnienia poprawności gramatycznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Christensen R. 1999: Die Entwicklungsreihen der slavischen Kategorien der Belebtheit und der Personalität, [w:] U. Obst, G. Ressel (red.), Balten – Slaven – Deutsche, LIT-Verlag, Münster–Hamburg.
Zobacz w Google Scholar
Darski J.P. 2015: Gramatyka niemiecka z uwagami konfrontatywnymi, Wydawnictwo Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań.
Zobacz w Google Scholar
Dressler W.U. 2003: Naturalness and morphological change, [w:] B.D. Joseph, R.D. Janda (red.), The handbook of historical linguistics, Blackwell Publishing, Malden, s. 461–471.
Zobacz w Google Scholar
Enger H.O. 2009: The role of core and non-core semantic rules in gender assignment, „Lingua”, no. 119, s. 1281–1299.
Zobacz w Google Scholar
Gębka-Wolak M., Moroz A. 2021: Morfoskładnia w Słowniku właściwych użyć języka, „Język Polski” CI, z. 2, s. 17–23.
Zobacz w Google Scholar
Grappin H. 1951: Comment en polonais des genitifs sont devenus et deviennent des accusatifs, „Revue des études slaves”, no. 28, s. 50–67.
Zobacz w Google Scholar
Grucza F. 2017: Dzieła zebrane, t. 5: O uczeniu języków i glottodydaktyce I, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Komunikacji Specjalistycznej i Interkulturowej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Halliday M.A.K. 1994: An introduction to functional grammar, Edward Arnold, London.
Zobacz w Google Scholar
Holvoet A. 1991: Transitivity and clause structure in Polish. A study in case marking, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Jadacka H. 2006: Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Jakobson R. 1985: Izbrannye raboty, Progress, Moskva.
Zobacz w Google Scholar
Kaleta Z. 1995: Gramatyka języka polskiego dla cudzoziemców, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Kaproń-Charzyńska I., Kamper-Warejko J. 2017: Kształtowanie się systemu językowego w zakresie kategorii przypadka rzeczowników u dzieci 5- i 6-letnich, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń.
Zobacz w Google Scholar
Kiklewicz A. 2013: Pro vpliv sučasnoï ukraïnsʹkoï movi na rosijsʹku: substantivaciâ prikmetnika kruglyj u tekstah futbolʹnih reportaživ on-lajn, „Movoznavstvo”, nr 1, s. 9–19.
Zobacz w Google Scholar
Kiklewicz A. 2020a: Frekwencja czasownika a jego właściwości walencyjne. Opis składni eksplikacyjnej w świetle „prawa Mańczaka”, „Prace Filologiczne” LXXV, nr 1, s. 263–282.
Zobacz w Google Scholar
Kiklewicz A. 2020b: Znaczenie jednostki leksykalnej a tekst precedensowy, „Język Polski” C, z. 2, s. 20–32.
Zobacz w Google Scholar
Klimonov V. 2018: Tendenciâ k optimalʹnoj organizacii sistemy vidovyh paradigm v russkom âzyke, „Studia Rossica Posnaniensia” XLIII, s. 123–141.
Zobacz w Google Scholar
Koch W.A. 1990: The naturalness of language, [w:] W.A. Koch (red.), Natürlichkeit der Sprache und der Kultur, Brockmeyer, Bochum, s. 2–42.
Zobacz w Google Scholar
Kosta P. 2003: The new animacy category in Slavic languages. Open questions of syntax, semantics and morphology, „Germanoslavica. Zeitschrift für germano-slawische Studien”, t. 9=14, nr 2, s. 179–198.
Zobacz w Google Scholar
Kucała M. 1971: Zanikanie kategorii żywotności-nieżywotności w jednej z gwar polskich, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” X, s. 43–57.
Zobacz w Google Scholar
Kucała M. 1978: Rodzaj gramatyczny w historii polszczyzny, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Kucała M. 2000: Formy dopełniacza w bierniku liczby pojedynczej rzeczowników męskich nieżywotnych, [w:] M. Kucała (red.), Polszczyzna dawna i współczesna, Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków, s. 363–370.
Zobacz w Google Scholar
Lenk H. 2014: Formy życia w grach schematami – i na odwrót, „Kultura i Wartości”, nr 12, s. 45–62.
Zobacz w Google Scholar
Łaziński M. 2006: O panach i paniach. Polskie rzeczowniki tytularne i ich asymetria rodzajowo-płciowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Mańczak W. 1958: Le provençal et le catalan, [w:] C.F. Brunel (red.), Actes et Mémoires du 2e Congrès International de Langue et Littérature du Midi de la France, Faculté des lettres d’Aix, Aix-en-Provence, s. 53–60.
Zobacz w Google Scholar
Markowski A. 2006: Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Mausch H. 2003: Current alternations in inflection of Polish masculine inanimate nouns in the singular. A pilot study, „Investigationes Linguisticae” IX, s. 4–21.
Zobacz w Google Scholar
Mindak J. 1990: Językowa kategoria żywotności w polszczyźnie i słowiańszczyźnie na tle innych języków świata, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Zobacz w Google Scholar
Nagórko A. 1996: Zarys gramatyki polskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
NKJP: Narodowy Korpus Języka Polskiego (online: http://nkjp.pl).
Zobacz w Google Scholar
NSPP: Nowy słownik poprawnej polszczyzny, red. A. Markowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.
Zobacz w Google Scholar
Orzechowska A. 1984: Rzeczownik, [w:] R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel (red.), Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, s. 220–274.
Zobacz w Google Scholar
Perlin J. 2016: O zmianie biernika w użyciach nieparadygmatycznych, „Linguistica Copernicana”, nr 13, s. 293–300.
Zobacz w Google Scholar
Pociechina H. 2009: Grammatičeskaâ variativnostʹ v slavânskih âzykah: morfologičeskij aspekt, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn.
Zobacz w Google Scholar
Šelâkin M.A. 2001: Funkcionalʹnaâ grammatika russkogo âzyka, Russkij jazyk, Moskva.
Zobacz w Google Scholar
SFPW: I. Kurcz, A. Lewicki, J. Sambor, K. Szafran, J. Woronczak, Słownik frekwencyjny polszczyzny współczesnej, t. 1–2, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków 1990.
Zobacz w Google Scholar
SGJP: Z. Saloni, M. Woliński, R. Wołosz, W. Gruszczyński, D. Skowrońska, Słownik gramatyczny języka polskiego, wyd. 3 online, Warszawa 2015 (online: http://sgjp.pl).
Zobacz w Google Scholar
Stefańczyk W. 2015: Zmiany we współczesnym polskim systemie fleksyjnym (na materiale rzeczownikowym i przymiotnikowym), „LingVaria”, nr 20, s. 97–106.
Zobacz w Google Scholar
Swan O. 1988: Animacy in Polish, „The Carl Beck Papers in Russian and East European Studies”, no. 606, s. 1–40.
Zobacz w Google Scholar
Swan O. 2015: Polish gender, subgender, and quasi-gender, „Journal of Slavic Linguistic”, no. 23, s. 122–183.
Zobacz w Google Scholar
Szober S. 1963: Gramatyka języka polskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Wróbel H. 2001: Gramatyka języka polskiego, OD NOWA, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Wurzel W.U. 1984: Flexionsmorphologie und Natürlichkeit, De Gruyter, Berlin–Boston.
Zobacz w Google Scholar
Wurzel W.U. 1994: Grammatisch initiierter Wandel, Brockmeyer, Bochum.
Zobacz w Google Scholar
Wurzel W.U. 1998: On markedness, „Theoretical Linguistics”, vol. 24, no. 1, s. 53–71.
Zobacz w Google Scholar
Zolotova G.A. 1988: Sintaksičeskij slovarʹ. Repertuar èlementarnyh edinic russkogo âzyka, Nauka, Moskva.
Zobacz w Google Scholar
Žovtobrûh M.A., Kulik B.M. 1959: Kurs sučasnoï ukraïnsʹkoï lìteraturnoï movi. 1, Soveckaâ škola, Kiïv.
Zobacz w Google Scholar