Quasi-augmentatiwa i quasi-deminutiwa w polskich frazeologizmach
Słowa kluczowe
diachronia
słowotwórstwo
frazeologia
semantyka
Jak cytować
Abstrakt
Podstawowym celem artykułu jest spojrzenie na opozycję synchronia – diachronia z perspektywy frazeologicznej. Rozważania skoncentrowane zostały wokół procesów neutralizacji dawnych deminutywów i augmentatywacji ich nienacechowanych baz słowotwórczych, ale i pewnych wyrazów w przeszłości tautologicznych, które w toku ewolucji przeszły w nazwy powiększające. W tekście zaprezentowane zostały konstrukcje, które utrzymały do naszych czasów pierwotną treść komponentu leksykalnego, ale współcześnie są interpretowane na podstawie aktualnej semantyki wyrazu składowego, np. łoże boleści; łoże śmiertelne; być, znaleźć się między młotem a kowadłem. Omówione zostały również połączenia, które zmodyfikowały swój skład leksykalny w związku z odwróceniem kierunku motywacji opisywanych wyrazów, np. kupić kota w worze – kupić kota w worku; do garnca [czyjego] naględać – zaglądać w cudze garnki / komuś w garnki; z jednej misy jadać – jeść z jednej miski. Osobną uwagę poświęcono frazeologizmom, które współcześnie występują z członem neutralnym i nacechowanym.
Bibliografia
Bąba S. 1989: Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań.
Zobacz w Google Scholar
Buttler D. 1984: Zmienność znaczeń wyrazów w polszczyźnie przełomu XIX i XX wieku. III: Repartycja semantyczna dubletów słowotwórczych, „Poradnik Językowy”, nr 5, s. 277–289.
Zobacz w Google Scholar
Doroszewski W. 1927: Polski przyrostek -ek w wyrazach zapożyczonych, „Prace Filologiczne” XII, s. 145–151.
Zobacz w Google Scholar
Doroszewski W. 1928: Monografie słowotwórcze. Formacje z podstawowym -k- w części sufiksalnej, ,,Prace Filologiczne” XIII, s. 1–261.
Zobacz w Google Scholar
Doroszewski W. 1982: Zasady interpretacji strukturalnej wyrazów, [w:] W. Doroszewski, Język, myślenie, działanie. Rozważania językoznawcy, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, s. 295–302.
Zobacz w Google Scholar
Giułumianc K. 1977: Odmianki frazeologiczne w polskim języku literackim, „Prace Filologiczne” XXVII, s. 299–307.
Zobacz w Google Scholar
Grzegorczykowa R. 1979: Zarys słowotwórstwa polskiego. Słowotwórstwo opisowe, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
GWJP: Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
Zobacz w Google Scholar
Honowska M. 1990: O wartości badań czysto synchronicznych dla obserwacji procesów rozwojowych, „Polonica” XV, s. 5–11.
Zobacz w Google Scholar
Janowska A. 2018: Słowotwórstwo. Wyzwania glottodydaktyczne, [w:] A. Achtelik, K. Graboń (red.), W kręgu (glotto)dydaktyki, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 219–231.
Zobacz w Google Scholar
Kaproń-Charzyńska I. 2013: Między synchronią a diachronią, czyli o problemach z modelowaniem systemu słowotwórczego polszczyzny, „Studia Językoznawcze. Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny” XII, s. 83–92.
Zobacz w Google Scholar
Klemensiewicz Z., Lehr-Spławiński T., Urbańczyk S. 1981: Gramatyka historyczna języka polskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Kleszczowa K. 1998: Staropolskie kategorie słowotwórcze i ich perspektywiczna ewolucja. Rzeczowniki, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Zobacz w Google Scholar
Kleszczowa K. 2001: O historycznej ciągłości kompetencji językowej, „Poznańskie Spotkania Językoznawcze”, t. 6, s. 17–29.
Zobacz w Google Scholar
Kleszczowa K. 2002: Słowotwórstwo w świetle historii, „Postscriptum”, nr 2–3, s. 8–15.
Zobacz w Google Scholar
Kleszczowa K. 2004: Przypadek i prawidłowość w przemianach systemu słowotwórczego, „Poradnik Językowy”, nr 2, s. 51–66.
Zobacz w Google Scholar
Kleszczowa K. 2015: Neutralizacja deminutywności w polskich derywatach, [w:] I. Stramljič Breznik (red.), Manjšalnice v slovanskih jezikih: oblika in vloga. Mednarodna založba Oddelka za slovanske jezike in književnosti, Filozofska fakulteta, Univerza w Mariboru, Maribor, s. 159–169.
Zobacz w Google Scholar
Kozarzewska E. 1969: Typy alternacji w związkach frazeologicznych, „Prace Filologiczne” XIX, s. 179–174.
Zobacz w Google Scholar
Kreja B. 1969: Słowotwórstwo rzeczowników ekspresywnych w języku polskim. Formacje na -ik, -k-, -isko i -ina, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk.
Zobacz w Google Scholar
Kreja B. 2000a: O kilku problemach słowiańskiej (polskiej) derywacji słowotwórczej, [w:] B. Kreja, Z zagadnień ogólnych polskiego słowotwórstwa. Studia, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 62–67.
Zobacz w Google Scholar
Kreja B. 2000b: O tzw. derywacji wstecznej odrzeczownikowej we współczesnym języku polskim, [w:] B. Kreja, Z zagadnień ogólnych polskiego słowotwórstwa. Studia, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 96–128.
Zobacz w Google Scholar
Kreja B. 2002: Deminutiva (itd.) na -iczka i augmentativa (itp.) na -ica w perspektywie historycznej, [w:] B. Kreja, Studia i szkice słowotwórcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 167–182.
Zobacz w Google Scholar
L: S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 1–6, wydanie drugie, poprawne i pomnożone, w Drukarni Zakładu Ossolińskich, Lwów 1854–1860 [wyd. fototypiczne: Gutenberg Print, Warszawa 1994–1995].
Zobacz w Google Scholar
Michalewski K. 1984: Dystrybucja polskich rzeczownikowych formantów przyrostkowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Zobacz w Google Scholar
Nagórko A. 2010: Podręczna gramatyka języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
NDTr: M.A. Trotz, Nowy dykcyonarz, to jest Mownik polsko-niemiecko- francuski […], t. 3, nakład: Jean Frederic Gleditsch, Leipzig 1764 (online: https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/publication/7823/edition/7138/content, dostęp: 20 maja 2023).
Zobacz w Google Scholar
NKPP: Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, red. J. Krzyżanowski, t. 1–4, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1969–1978.
Zobacz w Google Scholar
Piela A. 2014: Archaizmy jako składniki związków frazeologicznych w słownikach współczesnej polszczyzny, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego”, t. 60, s. 235–249.
Zobacz w Google Scholar
PPRys: S. Rysiński, Przypowieści polskie (Proverbiorum polonicorum centuriae decem et octo), Piotr Blastus Kmita, Lubcz 1618 (online: https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/publication/26159/edition/23658/content, dostęp: 27 czerwca 2023).
Zobacz w Google Scholar
Sarnowski M. 1991: Quasi-deminutiwa w języku rosyjskim i polskim, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.
Zobacz w Google Scholar
SeBań: A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1–2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
Zobacz w Google Scholar
SeBor: W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005.
Zobacz w Google Scholar
SeMań: W. Mańczak, Polski słownik etymologiczny, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 2017.
Zobacz w Google Scholar
SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958–1969.
Zobacz w Google Scholar
Skarżyński M. 1999: Powstanie i rozwój polskiego słowotwórstwa opisowego, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa (t. 1–34), K. Mrowcewicz (t. 35–39), t. 1–22, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966–1994, t. 23–39, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1995–2021.
Zobacz w Google Scholar
SStp: Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–11, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1953–2002.
Zobacz w Google Scholar
SW: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, Warszawa 1900–1927.
Zobacz w Google Scholar
SWil: Słownik języka polskiego, t. 1–2, wyd. staraniem i kosztem M. Orgelbranda, Wilno 1861.
Zobacz w Google Scholar
USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–4, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
Zobacz w Google Scholar
Warchoł S. 1984: Geneza i rozwój słowiańskich formacji ekspresywnych z sufiksalnym -k- i -c-, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Łódź.
Zobacz w Google Scholar
Waszakowa K. 2017: Kognitywno-komunikacyjne aspekty słowotwórstwa. Wybrane zagadnienia opisu derywacji w języku polskim, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
WSJP PAN: Wielki słownik języka polskiego PAN, red. P. Żmigrodzki (online: http://www.wsjp.pl, dostęp: maj – czerwiec 2023).
Zobacz w Google Scholar