Synonimiczne derywaty przymiotnikowe w historii polszczyzny
Słowa kluczowe
przymiotnik
wariant słowotwórczy
tendencje językowe
Jak cytować
Abstrakt
Artykuł przedstawia zagadnienie współistnienia w dawnej polszczyźnie synonimicznych derywatów przymiotnikowych, należących do tej samej rodziny wyrazowej typu ogrodowy // ogrodni // ogrodowski oraz sposoby regulowania nadmiernej liczby bliskoznacznych leksemów. Źródłem bazowej części omawianych formacji słowotwórczych były książki barokowego pisarza Jakuba Kazimierza Haura, w których obok siebie występują dwa lub trzy jednoznaczne przymiotniki. Opierając się na danych leksykograficznych, odtworzono m.in.: hipotetyczną liczbę wariantów słowotwórczych i fonetycznych, rodzaje derywacji i formantów, czas funkcjonowania bliskoznacznych przymiotników w polszczyźnie pisanej oraz domniemaną częstość ich użycia. Analiza pozwoliła ustalić warianty ogólnopolskie i gwarowe, częste i rzadkie, aktualne i przestarzałe oraz nacechowane stylistycznie. Materiał badawczy ujawnił zarówno ekspansywne, jak i recesywne formy przymiotnikowe oraz tendencje językowe, porządkujące zasób dawnych synonimicznych formacji przymiotnikowych.
Bibliografia
Białoskórska M. 1994: Staropolskie semantyczne dublety słowotwórcze rzeczowników i ich kontynuacje w polszczyźnie XVI oraz XX wieku, [w:] M. Kucała, Z. Krążyńska (red.), Studia historycznojęzykowe, t. 1, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Boryś W. 2010: Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Buttler D. 1978: Rozwój semantyczny wyrazów polskich, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Domaradzki M. 1992: O szeregach synonimów tworzonych przez współtematyczne formacje atrybutywne, „Poradnik Językowy”, z. 6, s. 447–455.
Zobacz w Google Scholar
ESXVII: Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, red. W. Gruszczyński (online: https://sxvii.pl, dostęp: 23 września 2023).
Zobacz w Google Scholar
Foland M. 1975: Rzeczowniki z przyrostkiem -ota we współczesnym języku polskim. II. Różnice znaczeniowe między współpodstawnymi formacjami z przyrostkami -ota, -ość i -ota, -stwo typu ciemnota – ciemność i głupota – głupstwo, „Poradnik Językowy”, z. 7, s. 369–378.
Zobacz w Google Scholar
Jadacka H. 1986: Synonimia słowotwórcza – perspektywy badawcze, „Poradnik Językowy”, z. 6, s. 404–412.
Zobacz w Google Scholar
Jaros I. 2021: Synonimia słowotwórcza przymiotników w gwarach – wybrane problemy interpretacyjne, „Gwary Dziś”, t. 14, s. 95–104.
Zobacz w Google Scholar
Kaliszan J. 2000: Synonimia słowotwórcza rzeczowników w języku polskim i rosyjskim, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań.
Zobacz w Google Scholar
Kartoteka Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku (online: www.rcin.org.pl/publication20029, dostęp: 20 września 2023).
Zobacz w Google Scholar
Kaszewski M. 2022: Synonimia słowotwórcza rzeczownika w polszczyźnie XVII i XVIII wieku (na materiale ze słowników Grzegorza Knapiusza, Jana Ernestiego i Michała Abrahama Troca), Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Kleszczowa K. 2003: Staropolskie derywaty przymiotnikowe i ich perspektywiczna ewolucja, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Zobacz w Google Scholar
Kleszczowa K. 2012: Stabilne w żywiole przemian. Ze studiów nad historią polskich przymiotników, [w:] K. Kleszczowa, Tajemnice dynamiki języka. Księga jubileuszowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 230–238.
Zobacz w Google Scholar
Kleszczowa K. 2021: Synonimia słowotwórcza – jej istota, mechanizmy powstawania i likwidowania, [w:] P. Kowalski (red.), Słowotwórstwo w przestrzeni komunikacyjnej, Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, s. 145–156.
Zobacz w Google Scholar
Kn: G. Knapski, Thesaurus polono-latino-graecus seu promptuarium lingua Latinae et Graece […], typis et sumptu Francisci Caesarij, Kraków 1621.
Zobacz w Google Scholar
KNStp: A. Krasnowolski, W. Niedźwiedzki, Słownik staropolski, Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa 1920.
Zobacz w Google Scholar
L: S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 1–6, Warszawa 1807–1814.
Zobacz w Google Scholar
Łoś J. 1925: Gramatyka polska, cz. 2: Słowotwórstwo, Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Lwów–Warszawa–Kraków.
Zobacz w Google Scholar
MAGP: Mały atlas gwar polskich, red. K. Nitsch, M. Karaś, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1957–1970.
Zobacz w Google Scholar
Mróz-Ostrowska E. 1962: Formacje z przyrostkiem -ość w strukturze języka XVI wieku, [w:] M.R. Mayenowa, Z. Klemensiewicz (red.), Odrodzenie w Polsce, t. 3: Historia języka, cz. 2, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, s. 303–501.
Zobacz w Google Scholar
NKJP: Narodowy Korpus Języka Polskiego (online: http://nkjp.pl, dostęp: 12 września 2023).
Zobacz w Google Scholar
NMP: Nazwy miejscowe Polski. Historia. Pochodzenie. Zmiany, red. K. Rymut, t. 5, Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków 2003.
Zobacz w Google Scholar
OJ UW: Obserwatorium Językowe Uniwersytetu Warszawskiego (online: http://obserwatoriumjezykowe.uw.edu.pl, dostęp: 18 września 2023).
Zobacz w Google Scholar
Podraza A. 1961: Jakub Kazimierz Haur. Pisarz rolniczy z XVII wieku. Studium z dziejów polskiej literatury rolniczej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Zobacz w Google Scholar
Rieger J. (red. nauk.) 1997: Słownik polsko-cerkiewnosłowiańsko-ukraiński Teodora Witwickiego z połowy XIX wieku, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Sieradzki A. 1991: Derywacja przymiotników denominalnych w siedemnastowiecznych księgach miejskich Gniezna, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań.
Zobacz w Google Scholar
SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958–1969.
Zobacz w Google Scholar
SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa (t. 1–34), K. Mrowcewicz (t. 35–39), t. 1–22, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966–1994, t. 23–39, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1995–2021.
Zobacz w Google Scholar
SStp: Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–9, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1953–1987, t. 10–11, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków 1988–2002.
Zobacz w Google Scholar
SStpNO: Słownik staropolskich nazw osobowych, red. W. Taszycki, t. 3, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1971–1973.
Zobacz w Google Scholar
SW: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A.A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, Warszawa 1900–1927.
Zobacz w Google Scholar
SWil: Słownik języka polskiego, t. 1–2, wyd. staraniem i kosztem M. Orgelbranda, Wilno 1861.
Zobacz w Google Scholar
Szczaus A. 2005: Rzeczownikowe synonimy słowotwórcze w polszczyźnie XVI wieku, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin.
Zobacz w Google Scholar
Tr: M.A. Troc, Nowy dykcjonarz, to jest mownik polsko-niemiecko-francuski, wyd. J.F. Gleditsch, Lipsk 1764.
Zobacz w Google Scholar
Wawrzyńczyk J. (red.) 2004: Wielki słownik rosyjsko-polski z kluczem polsko-rosyjskim, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
WSEHJP: K. Długosz-Kurczabowa, Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
Zobacz w Google Scholar
WSJP PAN: Wielki słownik języka polskiego PAN, red. P. Żmigrodzki (online: https://wsjp.pl, dostęp: 12 listopada 2023).
Zobacz w Google Scholar