Wyraz FANT i jego rodzina w dawnej i współczesnej polszczyźnie
Rocznik CV, z. 1 (2025), ARTYKUŁY I ROZPRAWY
Rocznik CV, z. 1

Wyraz FANT i jego rodzina w dawnej i współczesnej polszczyźnie

ARTYKUŁY I ROZPRAWY
https://doi.org/10.31286/JP.00986
Opublikowane 2025-06-04
Piotr Wojdak
Uniwersytet Szczeciński
https://orcid.org/0000-0002-8636-7107
PDF

Pliki dodatkowe

FANT - frekwencja form D. i B. lp.
FANT - zestawienie znaczeń
FANT w NKJP
NKJP jako podstawa materiałowa

Słowa kluczowe

FANT
historia wyrazu
znaczenie
definicja
derywat
rodzina słowotwórcza

Jak cytować

Wojdak, P. (2025). Wyraz FANT i jego rodzina w dawnej i współczesnej polszczyźnie. Język Polski, 105(1), 23–35. https://doi.org/10.31286/JP.00986
ACM ACS APA ABNT Chicago Harvard IEEE MLA Turabian Vancouver

Pobierz cytowania

Endnote/Zotero/Mendeley (RIS) BibTeX

Abstrakt

W artykule uchwycono główne rysy rozwoju znaczeniowego wyrazu: zastawy (poświadczone od końca XV w.), przedmioty wartościowe (od XVI w.), rzeczy osobiste (od XVII w.), gry i zabawy (od XVIII w.), wreszcie (chyba dopiero od XX wieku) imprezy publiczne oraz kradzieże (domeny współcześnie dominujące). W wieku XIX zrodziło się odrębne znaczenie wywiedzione z utartej frazy używanej początkowo jako formuła w fantowych grach z tzw. wykupem (co z tym fantem zrobić?). Nie kwestionując praktykowanego w słownikach ujęcia polisemicznego, w świetle dodatkowych danych z NKJP zaproponowano rozszerzone definicje współczesnego fantu w domenach gry i zabawy oraz imprezy publiczne. Dodatkową uwagę poświęcono fantowi złodziejskiemu (ʻprzedmiot z kradzieżyʼ), powszechnemu w mediach, a słabo jeszcze reprezentowanemu w słownikach polszczyzny ogólnej, dając wyraz niepewności co do genezy i późnego datowania tej jednostki. fantu poszukiwano w różnych odmianach socjalnych języka (poza gwarami przestępczymi ze słabym skutkiem) oraz w dialektach (bogate poświadczenia, zwłaszcza w gwarach śląskich). W załącznikach elektronicznych dokonano zestawienia słownikowych znaczeń badanej jednostki oraz przedstawiono jej derywaty.

https://doi.org/10.31286/JP.00986
PDF

Bibliografia

* Anusiewicz J., Skawiński J. 1998: Słownik polszczyzny potocznej, wyd. drugie poprawione, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Wrocław.
Zobacz w Google Scholar

Bańkowski A. 2000: Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1–2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

Brückner A. 1997 (1927): Słownik etymologiczny języka polskiego, wyd. szóste, Wiedza Powszechna, Warszawa (przedruk pierwszego wydania, nakładem Krakowskiej Spółki Wydawniczej, Kraków 1927).
Zobacz w Google Scholar

* Cegieła A. 1992: Polski słownik terminologii i gwary teatralnej, Wiedza o Kulturze, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

Czarnecka K., Zgółkowa H. 1991: Słownik gwary uczniowskiej, Kantor Wydawniczy SAWW, Poznań.
Zobacz w Google Scholar

Cząstka-Szymon B., Ludwig J., Synowiec H. 1999: Mały słownik gwary Górnego Śląska, cz. 1, Leksem, Katowice.
Zobacz w Google Scholar

* Czeszewski M. 2006: Słownik polszczyzny potocznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

Domańska-Kubiak I. 2004: Zakątek pamięci. Życie w XIX-wiecznych dworkach kresowych, Iskry, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

EPLar: Encyklopedia powszechna. Encyklopedyczny słownik języka polskiego od a do z. Uniwersalna encyklopedia od A do Z, red. T. Michałowski, M.D. Krajewska, M. Gumkowski, Larousse Polska, Wrocław 2006.
Zobacz w Google Scholar

ESXVII: Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, red. W. Gruszczyński (online: http://sxvii.pl).
Zobacz w Google Scholar

* Estreicher K. 1867: Gwara złoczyńców (odbitka z „Gazety Polskiej”), w Drukarni „Gazety Polskiej”, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

ESWO: Encyklopedyczny słownik wyrazów obcych. Pochodzenie wyrazów, wymowa, objaśnienia pojęć, skróty, przysłowia, cytaty, poprzedzony rozprawą prof. uniw. dra A. Brucknera »O wyrazach obcych«, red. S. Lam, nakładem Księgarni Wydawniczej Trzaski, Everta i Michalskiego, Warszawa 1939.
Zobacz w Google Scholar

Fliciński P., Wójtowicz S. 2008: Hip-hop. Słownik, współpraca M. Lisewska, K. Kulisz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

Gisman S. 1949: Słownik górniczy, Instytut Węglowy, Katowice.
Zobacz w Google Scholar

Grochowski M. 1993: Konwencje semantyczne a definiowanie wyrażeń językowych, Zakład Semiotyki Logicznej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

ISJP: Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1–2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
Zobacz w Google Scholar

* Kaczmarek L., Skubalanka T., Grabias S. 1994: Słownik gwary studenckiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
Zobacz w Google Scholar

* Kania S. 1986: Polska gwara konspiracyjno-partyzancka 1939–1945, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Poznań, wyd. drugie rozszerzone i poprawione.
Zobacz w Google Scholar

* Kania S. 1995: Słownik argotyzmów, Wiedza Powszechna, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

Karłowicz J. 1900–1911: Słownik gwar polskich, t. 1–6, nakładem Akademii Umiejętności, Kraków.
Zobacz w Google Scholar

KWJP: M. Marciniak, W. Kieraś, K. Bojałkowska, P. Borkowski, M. Borys, W. Eźlakowski, W. Guz, Ł. Kobyliński, D. Komosińska, K. Krasnowska-Kieraś, M. Łaziński, M. Miernecka, B. Nitoń, M. Ogrodniczuk, M. Rudolf, A. Tomaszewska, M. Woliński, J. Wołoszyn, B. Wójtowicz, A. Wróblewska, N. Zawadzka-Paluektau, Korpus Współczesnego Języka Polskiego, Instytut Podstaw Informatyki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2023 (online: https://kwjp.pl, dostęp: czerwiec 2023).
Zobacz w Google Scholar

L: S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 1–6, wyd. 2 poprawne i pomnożone, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Lwów 1854–1860.
Zobacz w Google Scholar

Łysek J. 1973: Ciekawostki gwary Śląska Cieszyńskiego 4. Ganc i fant, „Poradnik Językowy”, z. 4, s. 229.
Zobacz w Google Scholar

* Małocha A. 1994: Żydowskie zapożyczenia leksykalne w socjolekcie przestępczym, [w:] J. Anusiewicz, B. Siciński (red.), Język a Kultura, t. 10: Języki subkultur, Wiedza o Kulturze, Wrocław, s. 135–170.
Zobacz w Google Scholar

MoncoPl: Korpus monitorujący polszczyzny (online: monco.frazeo.pl, dostęp: luty 2025).
Zobacz w Google Scholar

NKJP: Narodowy Korpus Języka Polskiego (online: http://www.nkjp.uni.lodz.pl/, dostęp: czerwiec 2023).
Zobacz w Google Scholar

* Nowak T.Ł. 2020: Język ukrycia. Zapisany socjolekt gejów, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków.
Zobacz w Google Scholar

NSGU: Nowy słownik gwary uczniowskiej, red. H. Zgółkowa, Wydawnictwo Europa, Poznań 2004.
Zobacz w Google Scholar

* Ożdżyński J. 1970: Polskie współczesne słownictwo sportowe, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Zobacz w Google Scholar

PSWP: Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. H. Zgółkowa, t. 1–50, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań 1994–2005.
Zobacz w Google Scholar

SGP PAN: Słownik gwar polskich, red. M. Karaś (Źródła, t. 1), J. Reichan (t. 2–9, z. 2), S. Urbańczyk (t. 2–5), J. Okoniowa (t. 6–9, z. 2), B. Grabka (t. 7–19), R. Kucharzyk (t. 9, z. 2 – 10), Wrocław–Warszawa–Kraków 1977–1991, Kraków 1992–2023.
Zobacz w Google Scholar

SGŚ: Słownik gwar śląskich, red. B. Wyderka, t. 1–18, Opole 2000–2024.
Zobacz w Google Scholar

SJAM: Słownik języka Adama Mickiewicza, red. K. Górski, S. Hrabec, t. 1–11, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków 1962–1983.
Zobacz w Google Scholar

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958–1969.
Zobacz w Google Scholar

SJPDun: Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, Wilga, Warszawa 1996.
Zobacz w Google Scholar

SJPSzym: Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 1–3, wyd. ósme, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993.
Zobacz w Google Scholar

Sławski F. 1952–1982: Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1–5, Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, Kraków.
Zobacz w Google Scholar

SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa (t. 1–34), K. Mrowcewicz (t. 35–39), t. 1–22, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966–1994, t. 23–39, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1995–2021.
Zobacz w Google Scholar

SPLP: Słownik polskich leksemów potocznych, red. W. Lubaś, t. 1–5, Lexis, Kraków 2001–2009.
Zobacz w Google Scholar

SStp: Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–9, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław–Warszawa–Kraków 1953–1987, t. 10–11, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków 1988–2002.
Zobacz w Google Scholar

STGP: Stępniak K. 1993: Słownik tajemnych gwar przestępczych, współpraca: Z. Podgórzec, Wydawnictwo Puls, Londyn.
Zobacz w Google Scholar

SW: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, Warszawa 1900–1927.
Zobacz w Google Scholar

SWil: Słownik języka polskiego, t. 1–2, wyd. staraniem i kosztem M. Orgelbranda, Wilno 1861.
Zobacz w Google Scholar

SWO Arcta: Słownik wyrazów obcych. 33.000 wyrazów, wyrażeń i przysłów cudzoziemskich podług zasad pisowni z roku 1936, wydanie osiemnaste, pochodzenie wyrazów (etymologię) i wyjaśnienia wstępne opracował H. Ułaszyn, Warszawa 1946.
Zobacz w Google Scholar

SWO Europa: Słownik wyrazów obcych (milenijny), red. I. Kamińska-Szmaj, wyd. trzecie, Wydawnictwo Europa, Wrocław 2002.
Zobacz w Google Scholar

SWORys: Słownik wyrazów obcych. 33.000 wyrazów, red. Z. Rysiewicz, wyd. czwarte, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1959.
Zobacz w Google Scholar

SWOSob: Słownik wyrazów obcych, red. E. Sobol, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Zobacz w Google Scholar

SWOTok: Słownik wyrazów obcych, red. J. Tokarski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980.
Zobacz w Google Scholar

* Ułaszyn H. 1951: Język złodziejski, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź.
Zobacz w Google Scholar

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–4, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
Zobacz w Google Scholar

Wieczorkiewicz B. 1966: Słownik gwary warszawskiej XIX wieku, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

Wojdak P. 2020a: Oboczność -a/-u w D.lp. a dwurodzajowość m2/m3 – antysystemowe „skrzyżowanie”, „Język Polski” C, z. 1, s. 47–56, DOI: 10.31286/JP.100.1.3.
Zobacz w Google Scholar

Wojdak P. 2020b: Oboczność -a/-u w D.lp. a dwurodzajowość m2/m3 w świetle badań korpusowych sterowanych słownikami, „Język Polski” C, z. 2, s. 33–48, DOI: 10.31286/JP.100.2.3.
Zobacz w Google Scholar

Wojdak P. 2020c: Dwurodzajowe jednostki rzeczownikowe m2/m3 z obocznością -a/-u w D.lp. – modelowanie relacji między końcówkami a alternantami rodzajowymi na podstawie frekwencji, „Język Polski” C, z. 3, s. 29–42, DOI: 10.31286/JP.100.3.3.
Zobacz w Google Scholar

Wojdak P., w druku: Semantyka wyrazu fant we współczesnej polszczyźnie ogólnej. Jedność w różnorodności?, „Język Polski”.
Zobacz w Google Scholar

WSJP PAN: Wielki słownik języka polskiego PAN, red. P. Żmigrodzki (online: http://www.wsjp.pl, dostęp: czerwiec 2023).
Zobacz w Google Scholar

WSWBBań: Wielki słownik wyrazów bliskoznacznych, red. M. Bańko, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
Zobacz w Google Scholar

Żmigrodzki P. (oprac.) 2021: „Wielki słownik języka polskiego PAN” – zasady opracowania (online: https://wsjp.pl/zasady).
Zobacz w Google Scholar

Gwiazdką (*) zaznaczono wspominane w artykule pozycje, w których (wbrew przewidywaniom) nic o fancie nie znaleziono (źródła negatywne).
Zobacz w Google Scholar

Skip to content