O pochodzeniu i rozwoju semantycznym leksemu pluta jako przykładzie zbieżności polsko-wschodniosłowackich w leksyce meteorologicznej
Słowa kluczowe
dialekty wschodniosłowackie
etymologia
terminologia meteorologiczna
Jak cytować
Abstrakt
W tekście jest omawiany przykład jednostki leksykalnej wspólnej dla języka polskiego oraz dialektów wschodniosłowackich. Analiza leksykalno-semantyczna pol. pluta ‘deszczowa pogoda’ oraz wsch.-sła. pľuta/pluta ‘ts.’ jest przeprowadzana na tle ogólnosłowiańskim. W badaniach wykorzystuje się materiał słownikowy, atlasy językowe oraz kartoteki słowników. Oprócz podstawowego znaczenia określającego niepogodę leksem nazywa także obiekty i zjawiska związane z wodą, wilgocią, np. brody, kałuże, niewielkie stawy, jeziorka, powódź. Stanowi również podstawę niektórych hydronimów. W artykule porusza się zagadnienie etymologii. Praformę stanowi *pľuta, która wywodzi się od pie. rdzenia *pleu̯- ‘płynąć, ciec, wylewać’. Wyraz zestawia się z kontynuantami pokrewnego homonimu psł. *pluta. Płnsłow. *pľuta ma znacznie ograniczony zasięg. Mając na uwadze możliwość pożyczki do języków ukraińskiego i białoruskiego oraz niejednoznaczną etymologię dłuż. plut/pluta, można uznać, że wyraz najprawdopodobniej stanowi wspólną, polsko-wschodniosłowacką innowację leksykalno-semantyczną.
Bibliografia
ASJ: Atlas slovenského jazyka, red. A. Habovštiak, t. 4, Veda, Bratislava 1984.
Zobacz w Google Scholar
ASJKom: Atlas slovenského jazyka. Úvod – Komentáre – Dotazník – Indexy, red. A. Habovštiak, t. 4, Veda, Bratislava 1984.
Zobacz w Google Scholar
Bartoš, F. 1906: Dialektický slovník moravský, České akademie císaře Františka Josefa pro vědy, slovesnost a umění, Praha.
Zobacz w Google Scholar
Bednarczuk L. 2018: Początki i pogranicza polszczyzny, Lexis, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Belchnerowska HE VII: A. Belchnerowska, Die Namen der stehenden Gewässer im Zuflußgebiet der Ostsee zwischen unter Oder und Weichsel/Nazwy jezior w dorzeczu Bałtyku między dolną Odrą i dolną Wisłą, Franz Steiner Verlag, Stuttgart 1991.
Zobacz w Google Scholar
Biela J. 1882: Gwara zebrzydowska. Studyjum dyjalektologiczne, „Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności”, seria I, t. 9, Kraków, s. 149–217.
Zobacz w Google Scholar
Borek H. (red.) 1983: Hydronimia Odry. Wykaz nazw w układzie hydrograficznym, Instytut Śląski, Opole.
Zobacz w Google Scholar
Boryś W. 2005: Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Brückner A. 1895: Średniowieczna poezya łacińska w Polsce, cz. 2, „Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Filologiczny”, seria II, t. 7, s. 1–62.
Zobacz w Google Scholar
Brückner A. 1970: Słownik etymologiczny języka polskiego. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Zobacz w Google Scholar
Buffa F. 2004: Slovník šarišských nárečí, Nauka – Gustav Moško, Prešov.
Zobacz w Google Scholar
Dzendzelìvsʹkij J.O. 1969: Ukraїns´ko – zahìdnoslov’âns´kì leksični paralelì, Naukova dumka, Kiїv.
Zobacz w Google Scholar
ESBM: Ètymalagìčny sloǔnìk belaruskaj movy, red. V.U. Martynaǔ, G.A. Cyhun, t. 1–14, Mìnsk: Navuka ì tehnika 1978–.
Zobacz w Google Scholar
ESUM: Etimologìčnij slovnik ukraїns′koї movi, red. O.S. Mel’ničuk, t. 1–6, Naukova dumka, Kiїv 1982–2012.
Zobacz w Google Scholar
Ferenčíková, A. 2005: Prší, prší, len sa leje, [w:] K. Balleková, M. Smatana (red.), Zo studnice rodnej reči, Veda Vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, Bratislava, s. 29–32.
Zobacz w Google Scholar
Grìnčenko B.D. 1958: Slovar′ ukraїns′koї movi, t. 1–4, wyd. 2, Vidavnictvo Akademìї Nauk URSR, Kiїv.
Zobacz w Google Scholar
HSBM: Gìstaryčny sloǔnìk belaruskaj movy, red. A.I. Žuraǔskì (t. 1–14), A.M. Bulyka (t. 15–37), Navuka ì tehnìka (t. 1–14), Belaruskaja Navuka (t. 15–37), Mìnsk 1982–2017.
Zobacz w Google Scholar
HSSJ: Historický slovník slovenského jazyka, red. M. Majtán, t. 1–7, Veda, Bratislava 1991–2008.
Zobacz w Google Scholar
Kálal М. 1924: Slovenský slovník z literatúry aj nárečí, Slovenská Grafia, Banská Bystrica.
Zobacz w Google Scholar
KartXVII: kartoteka Słownika języka polskiego XVII wieku i 1. połowy XVIII wieku (online: http://rcin.org.pl/dlibra/; dostęp: 30 września 2020).
Zobacz w Google Scholar
Kazmíř S. 2001: Slovník valašského nářečí, Dalibor, Malina.
Zobacz w Google Scholar
Kozierowski S. 1916: Badania nazw topograficznych dzisiejszej Archidyecezyi Poznańskiej, Towarzystwo Przyjaciół Nauk Poznańskiego, Poznań.
Zobacz w Google Scholar
Krajčovič R. 1974: Slovenčina a slovanské jazyky. Praslovanská genéza slovenčiny, Slovenské pedagogické nakladateľstvo, Bratislava.
Zobacz w Google Scholar
Králik Ľ. 2015: Stručný etymologický slovník slovenčiny, Vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, Bratislava.
Zobacz w Google Scholar
Kupiszewski W. 1969: Słownictwo meteorologiczne w gwarach i historii języka polskiego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław.
Zobacz w Google Scholar
L.: S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 1–6, Drukarnia XX. Pijarów, Warszawa 1807–1814.
Zobacz w Google Scholar
Machek V. 1957: Etymologický slovník jazyka českého a slovenského, Nakladatelství Československé akademie věd, Praha.
Zobacz w Google Scholar
Makowska K. 1981: Toponimia byłego powiatu kartuskiego, praca doktorska pod kierunkiem H. Górnowicza Instytut Języka Polskiego Uniwersytetu Gdańskiego (maszynopis znajdujący się w Pracowni Toponomastycznej Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk w Krakowie).
Zobacz w Google Scholar
Muka E. 1911–1928: Słownik dolnoserbskeje rěcy a jeje narěcow, t. 1–3, Ruská akademie věd, Česka akademie věd, Petrohrad–Praha.
Zobacz w Google Scholar
Ostrowski B. 2013: Białoruskie gwary Grodzieńszczyzny. Wybrane zagadnienia, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Pluta F. 1973: Słownictwo Dzierżysławic w powiecie prudnickim, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Wrocław.
Zobacz w Google Scholar
Pogwizd S. 2019: Wybrane przykłady polsko-wschodniosłowackich zbieżności, semantycznych na tle ogólnosłowiańskim (wsch.-sła. skura, cma, chudoba, hodovac), „Język Polski” XCIX, nr 3, s. 98–106.
Zobacz w Google Scholar
Pokorny J. 1949–1969: Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, t. 1–2, A. Francke Verlag, Bern.
Zobacz w Google Scholar
R.Mat.: Rječnik hrvatskosrpskoga književnog jezika, red. L. Jonke, M. Stevanović, t. 1–6, Matica hrvatska–Matica srpska, Zagreb–Novi Sad, 1967–1976.
Zobacz w Google Scholar
Rymut HE XVI: K. Rymut, Gewässernamen im Linken Zuflußgebiet der Weichsel zwischen Pilica und Brda (Nazwy wodne w zlewisku lewych dopływów Wisły od Pilicy po ujście Brdy), Franz Steiner Verlag, Suttgart 2001.
Zobacz w Google Scholar
Schuster-Šewc H. 1978–1989: Historisch-etymologisches Wörterbuch der ober- und niedersorbischen Sprache, t. 1–24, VEB Domowina-Verlag, Bautzen.
Zobacz w Google Scholar
Scâškovìč T.F. 1983: Sloŭnìk Grodzenskaj voblascì, Navuka ì Tehnìka, Mìnsk.
Zobacz w Google Scholar
SEK: W. Boryś, H. Popowska-Taborska, Słownik etymologiczny kaszubszczyzny, t. 1–6, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa 1994–2010.
Zobacz w Google Scholar
SGM: Słownik gwar małopolskich, red. J. Wronicz, t. 1–2, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków 2016–2017.
Zobacz w Google Scholar
SGP PANKart: kartoteka Słownika gwar polskich (online: http://rcin.org.pl/dlibra/).
Zobacz w Google Scholar
SGPKarł: J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. 1–6, nakł. Akademii Umiejętności, Kraków 1900–1911.
Zobacz w Google Scholar
SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978–1981.
Zobacz w Google Scholar
Slavinec´kij E., Korec´kij-Satanovskij A. 1973: Leksykon latins´kij Ê. Slavynec´kogo. Leksykon Sloveno-latins´kij Ê. Slavynec´kogo ta A. Korec´kogo-Satanovskogo, W.W. Nìmčuk, Kiїv.
Zobacz w Google Scholar
Sławski F. 1976: Zarys słowotwórstwa prasłowiańskiego (ciąg dalszy), [w:] idem (red.), Słownik prasłowiański, t. 2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków, s. 13–60.
Zobacz w Google Scholar
SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa (t. 1–34), K. Mrowcewicz (t. 35–38), t. 1–22, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966–1994, t. 23–38, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1995–2020.
Zobacz w Google Scholar
SPZB: J.F. Mackevìč, Sloŭnìk belaruskìh gavorak paŭnočna-zahodnâj Belarusì ì âe pagranìčča, t. 1– 5, Navuka ì tehnìka, Mìnsk 1979–1986.
Zobacz w Google Scholar
SRNG: Slovar′ russkih narodnyh govorov, red. F.P. Filin, t. 1–50, Nauka, Moskva 1965–.
Zobacz w Google Scholar
SSJ: Slovník slovenského jazyka, red. Š. Peciar, t. 1–6, Vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, Bratislava 1959–1968.
Zobacz w Google Scholar
SSJČ: Slovník spisovného jazyka českého, red. J. Bělič, t. 1–4, Nakladatelství Československé akademie věd, Praha 1960–1971.
Zobacz w Google Scholar
SSN: Slovník slovenských náreči, red. I. Ripka, t. 1–2, Veda, Bratislava 1994–.
Zobacz w Google Scholar
SStp: Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–9, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1953–1987, t. 10–11, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków 1988–2002.
Zobacz w Google Scholar
Stanislav J. 1935: Pôvod východoslovenských nárečí, Nákladem Učené společnosti Šafaříkovy, Bratislava.
Zobacz w Google Scholar
Stieber Z. 1950: Problém pôvodu východoslovenských nárečí, „Svojina”, Košice (w pol. tłum. Problem pochodzenia dialektów wschodniosłowackich), [w:] Z. Stieber, Świat językowy Słowian, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1974, s. 191–203.
Zobacz w Google Scholar
SUM: Slovnik ukraїns′koї movi, red. Ì.K. Bìlodìd, t. 1–11, Naukova dumka, Kiїv 1970–1980.
Zobacz w Google Scholar
SWJP: Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, Wilga, Warszawa 1996.
Zobacz w Google Scholar
SychtaKasz: B. Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. 1–7, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1967–1976.
Zobacz w Google Scholar
Štolc J. 1994: Slovenská dialektológia, Veda, Bratislava.
Zobacz w Google Scholar
TSBLM: Tłumaczal′ny sloŭnìk belaruskaj lìtaraturnaj movy, red. I.L. Kapyloŭ, Belaruskaja Encyklapedyja imia Petrusìa Broŭkì, Mìnsk 2016.
Zobacz w Google Scholar
TSBM: Tlumaczal′ny sloŭnìk belaruskaj movy u pâcі tamach, red. M.P. Loban, t. 1–5, Galoŭna redakcyja belaruskaj saveckaj encyklapedyì, Mіnsk 1977–1984.
Zobacz w Google Scholar
WSJP PAN: Wielki słownik języka polskiego PAN, red. P. Żmigrodzki (online: http://wsjp.pl; dostęp: 30 września 2020).
Zobacz w Google Scholar
Želehovskij E., Nedїl´skij S. 1886: Malorusko-nìmeckij Slovar´, Drukarnâ Tow. im Šewczenka, L´vìv.
Zobacz w Google Scholar