Leksem cnota i leksemy pokrewne w języku polskim w ciągu wieków

Abstrakt

Artykuł poświęcony jest językowemu obrazowi cnoty w polszczyźnie od jej początków aż po współczesność. Analizie poddano definicje leksykograficzne leksemu cnota oraz powiązanych z nim przymiotników (cny, cnotliwy) i rzeczowników (cność, cnotka) z historycznych i współczesnych słowników języka polskiego, a także zawarte w nich dane tekstowe, określenia cnoty i towarzyszące jej nazwy innych wartości. Pozwoliło to na rekonstrukcję językowego obrazu cnoty w języku polskim oraz na ukazanie zmian, jakie w nim zaszły na przestrzeni sześciu wieków pod wpływem rozwoju kultury. W dawnym obrazie cnoty zaznacza się jej związek z religijną i społeczną sferą życia człowieka oraz wysokie usytuowanie w ówczesnej hierarchii wartości. W XVII i XVIII w. nastąpiło odsunięcie cnoty od religijnej sfery życia, jednak z zachowaniem wysokiego wartościowania opartego na płynącej z niej społecznej korzyści. Od tego czasu widać stopniowe wysuwanie się na pierwszy plan jednego ze znaczeń – 'czystość seksualna’, z jednoczesnym wycofywaniem się innych, bardziej ogólnych znaczeń, takich jak 'zaleta etyczna’, 'zacność, prawość, szlachetność’. Tym samym obraz cnoty uległ znacznemu ograniczeniu, dziś zawiera on jedynie część odnoszącą się do dziewictwa. Widoczne przez wieki w języku polskim wysokie usytuowanie cnoty w hierarchii wartości współcześnie zanika wraz z zawężeniem znaczenia leksemu cnota i zmianami kulturowymi.