Norma językowa jako fakt społeczny fundowany na uzusie. Uwagi w kontekście Słownika właściwych użyć języka
Słowa kluczowe
zwyczaj językowy
uzus
kodyfikacja
słownik normatywny
typowe jednostki językowe
deskrypcja
preskrypcja
Jak cytować
Abstrakt
Od wielu dziesięcioleci w dyskusjach na temat normy dominuje podejście preskryptywne. Duża część językoznawców nie uznaje prymatu zwyczaju społecznego i dokonuje w nim wielu arbitralnych zmian, aby ustalić subiektywną postać normy. W związku z projektowanym Słownikiem właściwych użyć języka autor artykułu przypomina najlepsze tradycje strukturalistyczne i nawołuje do stosowania w badaniach nad normą językową wyłącznie metod deskryptywnych. W ramach uprawianej współcześnie kultury języka trzeba zerwać całkowicie z wszelkimi przejawami arbitralności i subiektywności. Naczelne założenie, że norma językowa jest faktem społecznym fundowanym na uzusie, musi znaleźć odzwierciedlenie w stosownych procedurach ukierunkowanych na analizę wielomilionowych korpusów, dzięki którym ustalenie ponadindywidualnego wzorca stanie się możliwe. W słownikowym opisie normy powinny się w pierwszej kolejności znaleźć jednostki często używane i odpowiednio rozpowszechnione, a więc typowe. Uwarunkowana frekwencyjnie, tekstowo, społecznie i terytorialnie typowość jest kategorią najważniejszą.
Bibliografia
Andrzejczuk A., Czupryniak M. 2008: O wykorzystaniu zasobów internetowych w pracy językoznawcy, „Polonica” XXIX, s. 189–204.
Zobacz w Google Scholar
Bajerowa I. 1977: Aktualne problemy polityki językowej, [w:] Lubaś W. (red.), Polityka językowa, Uniwersytet Śląski, Katowice, s. 26–32.
Zobacz w Google Scholar
Bańko M. 2008: O normie i błędzie, „Poradnik Językowy”, z. 5, s. 3–17.
Zobacz w Google Scholar
Bernstein B. 1980: Socjolingwistyka a społeczne problemy kształcenia, [w:] M. Głowiński (red.), Język i społeczeństwo, tłum. K. Biskupski, Czytelnik, Warszawa, s. 83–119.
Zobacz w Google Scholar
Bernstein B. 1990: Odtwarzanie kultury, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Bielecka-Prus J. 2010: Transmisja kultury w rodzinie i w szkole, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Bobrowski I. 1998: Zaproszenie do językoznawstwa, Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Bogusławski A. 1978: Jednostki języka a produkty językowe. Problem orzeczeń peryfrastycznych, [w:] M. Szymczak (red.), Z zagadnień słownictwa współczesnego języka polskiego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, s. 17–30.
Zobacz w Google Scholar
Bogusławski A. 1987: Obiekty leksykograficzne i jednostki języka, [w:] Z. Saloni (red.), Studia z polskiej leksykografii współczesnej, t. 2, Dział Wydawnictw Filii UW, Białystok, s. 13–34.
Zobacz w Google Scholar
Buttler D. 1985: Zróżnicowanie współczesnej normy językowej, „Prasa Techniczna”, nr 3, s. 20.
Zobacz w Google Scholar
Buttler D., Kurkowska H., Satkiewicz H. 1971: Kultura języka polskiego. Zagadnienia poprawności gramatycznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Coșeriu E. 1952: Sistema, norma y habla, Universidad de la República, Facultad de Humanidades y Ciencias, Instituto de Filología, Dept. de Lingüistica, Montevideo.
Zobacz w Google Scholar
Derwojedowa M. 2017: Językoznawstwo komputerowe i inżynieria lingwistyczna po 1989 roku, „Język Polski” XCVII, z. 1, s. 7–17.
Zobacz w Google Scholar
Durkheim E. 1895: Les règles de la méthode sociologique, wyd. polskie: Zasady metody socjologicznej, przeł. J. Szacki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
Zobacz w Google Scholar
Durkheim E. 2000: Zasady metody socjologicznej, przeł. J. Szacki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Dzienisiewicz D., Graliński F., Świetlik K. 2018: System Odkrywka jako innowacyjne narzędzie informatyczne do badania polskiej leksyki potocznej. Przykłady zastosowania, [w:] A. Piotrowicz, M. Witaszek-Samborska, K. Skibski (red.), Kultura komunikacji potocznej w językach słowiańskich, Wydawnictwo Nauka i Innowacje, Poznań, s. 35–49.
Zobacz w Google Scholar
Eder M. 2016: Słowa znaczące, słowa kluczowe, słowozbiory – o statystycznych metodach wyszukiwania wyrazów istotnych, „Przegląd Humanistyczny”, z. 60, s. 31–44.
Zobacz w Google Scholar
Furedi F. 2008: Gdzie się podziali wszyscy intelektualiści, przeł. K. Makaruk, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Gębka-Wolak M. 2017: Uwagi na temat normy językowej z perspektywy metodologii strukturalnej, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” LXXIII, s. 19–28.
Zobacz w Google Scholar
Gębka-Wolak M., Moroz A. 2016: Zinformatyzowane procedury oceny poprawności wyrażeń językowych, [w:] J. Ignatowicz-Skowrońska, R. Sidorowicz (red.), Donum amicitiae. Księga jubileuszowa ofiarowana Pani Profesor Ewie Kołodziejek, Volumina.pl Daniel Krzanowski, Szczecin, s. 33–47.
Zobacz w Google Scholar
Grabowski Ł., Hebal-Jezierska M. 2016: O różnych korpusowych metodach badawczych: próba krytycznej refleksji, „Komunikacja Specjalistyczna”, z. 11, s. 65–83.
Zobacz w Google Scholar
Graliński F. 2019a: Against the Arrow of Time. Theory and Practice of Mining Massive Corpora of Polish Historical Texts for Linguistic and Historical Research, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
Zobacz w Google Scholar
Graliński F. 2019b: Autoreferat (napisany w postępowaniu habilitacyjnym), dostępny na stronie Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów (online: https://www.ck.gov.pl/promotion/id/36952/type/l.html, dostęp: 28 lutego 2021).
Zobacz w Google Scholar
Graliński F., Liberek J. 2019: Przydatność tradycyjnych opisów leksykograficznych w dowodach z opinii biegłego językoznawcy dotyczących znieważenia. Na przykładzie rzeczownika pedał i w kontekście możliwości programu do automatycznego wyszukiwania danych FBL Risercz, [w:] M. Zaśko-Zielińska, K. Kredens (red.), Lingwistyka kryminalistyczna. Teoria i praktyka, Wydział Filologiczny Uniwersytetu Wrocławskiego, Quaestio, and Authors, Wrocław, s. 343–376.
Zobacz w Google Scholar
Graliński F., Liberek J., Wierzchoń P. 2018: Badania nad współczesnym uzusem i jego ewolucją w świetle danych groma dzonych metodami lingwistyki komputerowej. Na wybranych przykładach z zakresu morfologii, składni i leksyki, [w:] P. Zbróg (red.), Wybrane aspekty badań nad normą językową, Wydawnictwo Libron – Filip Lohner, Kraków, s. 49–85.
Zobacz w Google Scholar
Graliński F., Wierzchoń P. 2018: Odkrywka, czyli leksykografia diachroniczna live, [w:] M. Bańko, H. Karaś (red.), Między teorią a praktyką. Metody współczesnej leksykografii, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 59–69.
Zobacz w Google Scholar
Gruszczyński W. 2009: Jeszcze raz o systemie, normie i uzusie, [w:] G. Dąbkowski (red.), D. Lewandowska-Jaros (współudział), Polszczyzno moja... Księga jubileuszowa z okazji 40-lecia pracy naukowej i dydaktycznej Profesora Jerzego Bralczyka, Oficyna wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa, s. 110–119.
Zobacz w Google Scholar
Jadacka H. 2005: Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Karłowicz J. 1876: Program Słownika polskiego, „Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności”, Nakładem Akademii w drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego, t. IV, Kraków, s. XIV–XCV (online: https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/157457/edition/164263/content; dostęp: 28 lutego 2021).
Zobacz w Google Scholar
Kłosińska K. 2017: Istnienie i kształt normy językowej w świetle lingwistyki funkcjonalnej, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” LXXIII, s. 81–89.
Zobacz w Google Scholar
Kulas P. 2017: Inteligenckość zaprzeczona. Etos i tożsamość młodych inteligenckich elit, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Kulas P. 2018: Początek końca. Analiza debat o przeobrażeniach inteligencji po 1989 roku, [w:] P. Kulas, P. Śpiewak (red.), Od inteligencji do postinteligencji. Wątpliwa hegemonia, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa, s. 19–51.
Zobacz w Google Scholar
Kurkowska H. 1977: Polityka językowa a zróżnicowanie społeczne współczesnej polszczyzny, „Socjolingwistyka 1. Polityka językowa”, Polska Akademia Nauk, Instytut Języka Polskiego, Katowice, s. 17–25.
Zobacz w Google Scholar
Lewandowska-Tomaszczyk B. (red.) 2005: Podstawy językoznawstwa korpusowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Zobacz w Google Scholar
Liberek J. 2020: Struktura współczesnego zasobu frazeologicznego polszczyzny potocznej. Charakterystyka ogólna na podstawie wybranych komentarzy użytkowników internetu, [w:] M. Hordy (red.), Słowo. Tekst. Czas XIII: Frazeologia w dyskursie i przekładzie, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, s. 107–125.
Zobacz w Google Scholar
Liberek J., Zdunkiewicz-Jedynak D. 2019: Norma językowa jako obiektywny fakt społeczny (Uwagi polemiczne w kontekście koncepcji Ferdynanda de Saussure’a), [w:] J. Liberek, D. Zdunkiewicz-Jedynak (red.), Problemy polskiej normy językowej i kodyfikacji, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 55–92.
Zobacz w Google Scholar
Lubaś W. 1996: Polszczyzna wobec najnowszych przemian społecznych, [w:] J. Miodek (red.), O zagrożeniach i bogactwie polszczyzny, Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, Wrocław, s. 153–161.
Zobacz w Google Scholar
Mańczak W. 1996: Problemy językoznawstwa ogólnego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Zobacz w Google Scholar
Markowski A. 1995: Uwagi wstępne, [w:] A. Markowski (red.), Praktyczny słownik poprawnej polszczyzny nie tylko dla młodzieży, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 9–16.
Zobacz w Google Scholar
Markowski A. 1999: [hasło problemowe] Norma językowa, [w:] A. Markowski (red.), Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 1701–1704.
Zobacz w Google Scholar
Markowski A. 2005: Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Markowski A. 2018: Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Wydawnictwo Naukowe PWN, wyd. II, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Marody M. 2014: Jednostka po nowoczesności. Perspektywa socjologiczna, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Marody M., Giza-Poleszczuk A. 2004: Przemiany więzi społecznych. Zarys teorii zmiany społecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Ogrodniczuk M., 2017, Lingwistyka komputerowa dla języka polskiego: dziś i jutro, „Język Polski” XCVII, z. 1, s. 18–28.
Zobacz w Google Scholar
Passendorfer A. 1904: Błędy językowe, wyd. 2, popraw. i znacznie powiększone, Nakładem Księgarni Polskiej (B. Połonieckiego), Lwów.
Zobacz w Google Scholar
Pawłowski A. 2016: Korpusy chronologiczne i leksykalne szeregi czasowe jako narzędzia wykrywania słów kluczy i neosemantyzmów. Konceptualizacja czasu w korpusach chronologicznych, „Przegląd Humanistyczny”, z. 60, s. 57–74.
Zobacz w Google Scholar
Pelc J. 2001: Dwa pojęcia normy a poprawność, [w:] W. Gruszczyński (red.), Język narzędziem myślenia i działania. Materiały z konferencji zorganizowanej z okazji 100-lecia „Poradnika Językowego” (Warszawa, 10–11 maja 2001 r.), Dom Wydawniczy i Handlowy „Elipsa”, Warszawa, s. 96–102.
Zobacz w Google Scholar
Pęzik P. 2012: Język mówiony w NKJP, [w:] A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.), Narodowy Korpus Języka Polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 37–47.
Zobacz w Google Scholar
Pęzik P. 2019: Korpusowe narzędzia weryfikacji frazeostylistycznej tłumaczeń, „Konińskie Studia Językowe”, z. 7, s. 317–339.
Zobacz w Google Scholar
Piotrowski T. 2003: Językoznawstwo korpusowe – wstęp do problematyki, [w:] S. Gajda (red.), Językoznawstwo w Polsce. Stan i perspektywy, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 143–154.
Zobacz w Google Scholar
Przepiórkowski A., Hajnicz E., Andrzejczuk A., Patejuk A., Woliński M. 2017: Walenty: gruntowny składniowo-semantyczny słownik walencyjny języka polskiego, „Język Polski” XCVII, z. 1, s. 30–47.
Zobacz w Google Scholar
Radzik R. 1994: Czy jest w Polsce inteligencja, „Przegląd Powszechny”, nr 5, s. 161–176.
Zobacz w Google Scholar
Saussure F. de 2004: Szkice z językoznawstwa ogólnego, oprac. S. Bouquet, R. Engler przy współpr. A. Weil, przeł., wstęp i red. nauk. M. Danielewiczowa, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Szpociński A. 1994: Rozpad uniwersum kulturowego a kondycja inteligencji, „Kultura i Społeczeństwo” XXXVIII, nr 1, s. 131–141.
Zobacz w Google Scholar
Świdziński M. 2006: Lingwistyka korpusowa w Polsce – źródła, stan, perspektywy, „LingVaria”, nr 1, s. 23–32.
Zobacz w Google Scholar
Vetulani G. 2012: Kolokacje werbo-nominalne jako samodzielne jednostki języka. Syntaktyczny słownik kolokacji werbo-nominalnych języka polskiego na potrzeby zastosowań informatycznych. Część I, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
Zobacz w Google Scholar
Wierzchoń P., Graliński F. 2016: Z kart historii „parcia na” neologizmy, „Poradnik Językowy”, z. 4, s. 110–129.
Zobacz w Google Scholar
Wiśniewiecka-Brückner K. 2016: Zmiana – ewolucja – rewolucja. O języku, normie i metodach na przykładzie rekcji dopełniaczowej czasownika polskiego, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN” LXII, s. 191–202.
Zobacz w Google Scholar
Wnuk-Lipiński E. 2001: Kakofonia aksjologiczna, „Tygodnik Powszechny”, nr 2, s. 4–5.
Zobacz w Google Scholar
Wojdak P. 2020: Oboczność -a/-u w D. lp. a dwurodzajowość M2/M3 w świetle badań korpusowych sterowanych słownikami, „Język Polski” C, z. 2, s. 33–48.
Zobacz w Google Scholar
Woliński M. 2019: Automatyczna analiza składniowa języka polskiego, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
WSPP: Wielki słownik poprawnej polszczyzny, red. A. Markowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
Zobacz w Google Scholar
Zdunkiewicz-Jedynak D., Liberek J. 2019: Nowoczesny słownik poprawnej polszczyzny – wyzwania, plany, wątpliwości,
Zobacz w Google Scholar
nadzieje, [w:] D. Zdunkiewicz-Jedynak, J. Liberek (red.), Problemy polskiej normy językowej i kodyfikacji, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 37–54.
Zobacz w Google Scholar
Zwoliński A. 2017: Zanikanie elit społecznych, „Studia Socialia Cracoviensia”, nr 1, s. 67–84.
Zobacz w Google Scholar