O perskim oku i o tym, co naprawdę jest perskie w polskich konstrukcjach frazeologicznych
PDF

Słowa kluczowe

perskie oko
perski proszek
frazeologizmy
homofony

Jak cytować

Paraskiewicz, K. (2021). O perskim oku i o tym, co naprawdę jest perskie w polskich konstrukcjach frazeologicznych. Język Polski, (1), 58–69. https://doi.org/10.31286/JP.101.1.5

Abstrakt

Przedmiotem artykułu są występujące w polszczyźnie związki frazeologiczne z przymiotnikiem perski, np.: perskie oko, perski dywan, perski proszek, a także próba odpowiedzi na pytania: Co w polszczyźnie mamy „perskiego” i czy rzeczywiście to, co mamy, jest perskie? Jaki owe zwroty mają związek z Persją czy Persami? Może są tylko grą słów? Do tej pory nie ustalono pochodzenia najbardziej popularnego z nich – wyrażenia perskie oko, choć 90 lat temu prowadzono na ten temat ożywioną dyskusję na łamach "Języka Polskiego". Rozpoczął ją Stanisław Szober w książce Życie wyrazów, gdzie po raz pierwszy objaśnił pochodzenie zwrotu perskie oko, wskazując, że jest to zapożyczenie semantyczne z francuskiego, a jego podstawą jest l’oeil perçant ‘przenikliwe oko’. W odpowiedzi slawista Józef Birkenmajer dowodził krakowskiego rodowodu tego popularnego zwrotu, łącząc go – dość karkołomnie – z rysunkiem Persa na etykiecie popularnego wówczas proszku owadobójczego Zacherlin, zwanego perskim proszkiem. Okazuje się, że źródłem tego wyrażenia była francuska anegdota z końca XIX w. oparta właśnie na grze słów.

https://doi.org/10.31286/JP.101.1.5
PDF

Bibliografia

Birkenmajer J. 1929: O perskiem oku, "Język Polski" XIV, z. 4, s. 124–126.
Zobacz w Google Scholar

Boy-Żeleński T. 1913: Słówka. Zbiór wierszy i piosenek, nakładem Księgarni Polskiej B. Połonieckiego, Lwów–Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

Broniatowski M. 1929: Dopisek do artykułu H. Ułaszyna "Perskie oko", "Język Polski" XIV, z. 6, s. 177.
Zobacz w Google Scholar

Brzechwa J. 1950: Za króla Jelonka, Wydawnictwo E. Kuthana, Warszawa–Kraków.
Zobacz w Google Scholar

Chmielowski J.B. 1746: Nowe Ateny albo Akademia wszelkiey scyjencyi pełna (...), cz. II, Lwów 1746, s. 591.
Zobacz w Google Scholar

Digard J-P. 2005: Persian cat, [w:] E. Yarshater (red.), Encyclopaedia Iranica (online: http://www.iranicaonline.org/articles/cat-ii-persian-cat, dostęp: 15 marca 2020).
Zobacz w Google Scholar

Dłuska M. 1929: Dopisek do artykułu H. Ułaszyna „Perskie oko”, „Język Polski” XIV, z. 6, s. 176–177.
Zobacz w Google Scholar

ESXVII: Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, red. W. Gruszczyński (online: https://sxvii.pl/, dostęp: 15 marca 2020).
Zobacz w Google Scholar

Hejże na owady, „Dziennik Polski” 11.06.2011 (online: https://dziennikpolski24.pl/hajze-na-owady/ar/3013524; dostęp: 15 marca 2020).
Zobacz w Google Scholar

Karr A. 1840 : «Les Guêpes», Février, t. 3, [s.n.], Paris, s. 12.
Zobacz w Google Scholar

Kolberg O. 1963: Mazowsze, cz. 2, Polskie Towarzystwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Wrocław–Kraków–Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

Kopaliński W. 1985: Słownik mitów i tradycji kultury, Państwowy Instytut Wydawniczy, Kraków.
Zobacz w Google Scholar

Listy Kazimierza Nitscha do Henryka Ułaszyna (1905–1955), [w:] A. Czelakowska, M. Skarżyński (red.), Materiały do dziejów polskiego językoznawstwa, Kraków 2011, s. 203–326.
Zobacz w Google Scholar

Mączyński J. 1564: Lexicon Latino-Polonicum ex optimis Latinae linguae scriptoribus concinnatum, Ioanne Mączinsky Equite Polono Interprete, Regiomonti Borussiae [przedruk w: "Slavistische Forschungen" 14, R. Olesch (oprac.), Köln–Wien 1973].
Zobacz w Google Scholar

Morawski J. 1930: Stary pryk, "Język Polski" XV, z. 3, s. 81–83.
Zobacz w Google Scholar

Nitsch K. 1929a: Dopisek do artykułu J. Birkenmajera „O perskiem oku”, "Język Polski" XIV, z. 4, s. 126.
Zobacz w Google Scholar

Nitsch K. 1929b: Dopisek do artykułu H. Ułaszyna „Perskie oko”, "Język Polski" XIV, z. 6, s. 177–178.
Zobacz w Google Scholar

NKJP: Narodowy Korpus Języka Polskiego (online: www.nkjp, dostęp: 15 marca 2020).
Zobacz w Google Scholar

Obara J. 2003: Zapelatywizowane nazwy własne i ich formy pochodne w leksyce socjolektalnej, "Rozprawy Komisji Językowej Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego", nr 29, s. 147–156.
Zobacz w Google Scholar

Pisowicz A. 1999: O perskim oku [Listy do Redakcji], "Przekrój", nr 48 (2841), s. 36.
Zobacz w Google Scholar

PSJP PWN: Popularny słownik języka polskiego PWN, red. E. Sobol, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
Zobacz w Google Scholar

Rdułtowski K. 1996: Notatki z wygnania, posł. i przyp. S. Ciesielski, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Urząd ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych, Wrocław–Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

Schober F. 1878: Podróż po Warszawie. Operetka komiczna w 7 obrazach, [s.n.], Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

SFArct: M. Arcta słownik frazeologiczny: poradnik dla piszących, M. Arct, H. Galle, A. Krasnowolski (red.), III wyd., Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa 1928.
Zobacz w Google Scholar

SFSkor: S. Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa 1989.
Zobacz w Google Scholar

SGPKarł: J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. 3, Akademia Umiejętności, Kraków 1903.
Zobacz w Google Scholar

SIJPArct: M. Arcta słownik ilustrowany języka polskiego, Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa 1916.
Zobacz w Google Scholar

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958–1969 (online: https://sjp.pwn.pl/doroszewski/perski;5471062.html; dostęp: 15 marca 2020).
Zobacz w Google Scholar

Słonimski A. 1989: Alfabet wspomnień, wyd. 2, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. R. Mayenowa, t. 23, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich, Warszawa 1995.
Zobacz w Google Scholar

Stachowski S. 2014: Słownik historyczno-etymologiczny turcyzmów w języku polskim, Księgarnia Akademicka, Kraków.
Zobacz w Google Scholar

SW: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 4, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, Warszawa 1908 (Słownik warszawski).
Zobacz w Google Scholar

Synod Ministrów... 1611, [w:] Z. Nowak, Kontrreformacyjna satyra obyczajowa w Polsce XVII wieku, Gdańsk 1968, s. 197–227.
Zobacz w Google Scholar

Szober S. 1929: Życie wyrazów, t. 1: Powstawanie wyrazów (nowotwory swojskie i zapożyczenia), Gebethner i Wolff, Kraków [i in.].
Zobacz w Google Scholar

Tuwim I. 1956: Łódzkie pory roku, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Zobacz w Google Scholar

Tuwim J. 1950: Pegaz dęba, czyli panopticum poetyckie, Wydawnictwo „Czytelnik”, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

Tuwim J. 1958: Cicer cum Caule, czyli groch z kapustą; panopticum i archiwum kultury, t. 1, Wydawnictwo "Czytelnik", Warszawa.
Zobacz w Google Scholar

Ułaszyn H. 1929: Perskie oko, "Język Polski" XIV, z. 6, s. 173–176.
Zobacz w Google Scholar

Ułaszyn H. 1930: Dokoła perskiego oka, "Język Polski" XV, z. 4, s. 123–124.
Zobacz w Google Scholar

Walaszek A. (red.) 1980, Trzy relacje z polskich podróży na Wschód muzułmański w pierwszej połowie XVII wieku, Wydawnictwo Literackie, Kraków, s. 35–47.
Zobacz w Google Scholar

Waniakowa J. 2006: Bunch of Persian plants, [w:] A. Krasnowolska, K. Maciuszak, B. Mękarska (red.), In the Orient where the gracious light... Satura Orientalis in Honorem Andrzej Pisowicz, Księgarnia Akademicka, Kraków, s. 207–214.
Zobacz w Google Scholar

Skip to content