O perskim oku i o tym, co naprawdę jest perskie w polskich konstrukcjach frazeologicznych

Abstrakt

Przedmiotem artykułu są występujące w polszczyźnie związki frazeologiczne z przymiotnikiem perski, np.: perskie oko, perski dywan, perski proszek, a także próba odpowiedzi na pytania: Co w polszczyźnie mamy „perskiego” i czy rzeczywiście to, co mamy, jest perskie? Jaki owe zwroty mają związek z Persją czy Persami? Może są tylko grą słów? Do tej pory nie ustalono pochodzenia najbardziej popularnego z nich – wyrażenia perskie oko, choć 90 lat temu prowadzono na ten temat ożywioną dyskusję na łamach "Języka Polskiego". Rozpoczął ją Stanisław Szober w książce Życie wyrazów, gdzie po raz pierwszy objaśnił pochodzenie zwrotu perskie oko, wskazując, że jest to zapożyczenie semantyczne z francuskiego, a jego podstawą jest l’oeil perçant ‘przenikliwe oko’. W odpowiedzi slawista Józef Birkenmajer dowodził krakowskiego rodowodu tego popularnego zwrotu, łącząc go – dość karkołomnie – z rysunkiem Persa na etykiecie popularnego wówczas proszku owadobójczego Zacherlin, zwanego perskim proszkiem. Okazuje się, że źródłem tego wyrażenia była francuska anegdota z końca XIX w. oparta właśnie na grze słów.