Czy słowik śpiewa w chęchach?, czyli kilka słów o pewnym regionalizmie
Słowa kluczowe
leksyka
geografia językowa
Jak cytować
Abstrakt
Przedmiotem omówienia jest leksem chęchy, nazywający niedostępne, zarośnięte bujną roślinnością, często podmokłe tereny, przez które trudno się przedrzeć. Na podstawie danych językowych pochodzących z drukowanych i publikowanych w Internecie materiałów gwarowych i ogólnopolskich określono zasięg występowania omawianego leksemu oraz zwrócono uwagę na jego etymologię. Jest to współcześnie regionalizm wielkopolski znany zarówno mieszkańcom dużych miast – Poznania i Łodzi, jak i mniejszych miejscowości położonych w centralnej i zachodniej Polsce, używany przez nich w języku potocznym i wykorzystywany do tworzenia chrematonimów – nazw sklepów i produktów. Etymologicznie jest to wyraz dźwiękonaśladowczy, oddający szelest, szum liści i gałęzi, prawdopodobnie o rodowodzie prasłowiańskim. Świadczą o tym jego powiązania z innosłowiańskimi leksemami o tym samym rdzeniu i podobnym znaczeniu oraz jego ślady zachowane w toponimach – nazwach miejscowych i hydronimach spoza Wielkopolski i Polski centralnej.
Bibliografia
Bąk P. 1968: Gwara okolic Kramska w powiecie konińskim. (Zarys fonetyki i słowotwórstwa), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Bojanowski E. 1972: O prowincjonalizmach wielkopolskich, „Roczniki Humanistyczne. Językoznawstwo” XX, nr 4, s. 43–65.
Zobacz w Google Scholar
Dejna K. 1966: Z zagadnień podziału dialektalnego Polski, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” XII, s. 5–21.
Zobacz w Google Scholar
Dejna K. 1973: Dialekty polskie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Zobacz w Google Scholar
Dejna K. 1994: Atlas polskich innowacji dialektalnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Łódź.
Zobacz w Google Scholar
Gala S. 1994: Małopolsko-śląsko-wielkopolskie pogranicze językowe, cz. 1–2, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Zobacz w Google Scholar
Gala S. 1995: Skupiska izoglos i ich związek z granicami naturalnymi, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” XL, s. 91–109.
Zobacz w Google Scholar
Jaros I. 2001: Gwary opoczyńskie na tle językowego pogranicza Małopolski i Mazowsza, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linquistica”, t. 40, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Zobacz w Google Scholar
Jaros I. 2002: Granice zjawisk językowych a granice naturalne na pograniczu małopolsko-mazowieckim, „Rozprawy Slawistyczne Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej”, t. 19, s. 29–37.
Zobacz w Google Scholar
Jaros I. 2011: Pograniczny charakter gwar Polski środkowej, [w:] Studia gwaroznawcze, t. 1: Pogranicze w języku i kulturze, red. B. Falińska, H. Karaś, Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe, Łomża, s. 89–107.
Zobacz w Google Scholar
Kamińska M. 1968: Gwary Polski centralnej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Kolberg O. 1962: Dzieła wszystkie, t. 4, cz. 2: Kujawy, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław–Poznań.
Zobacz w Google Scholar
Labuda G. 1989: Polska i Lechia – nazwy naczelne naszej ojczyzny, „Pomerania”, s. 2–7.
Zobacz w Google Scholar
Maciejewski J. 1969: Słownik chełmińsko-dobrzyński. (Siemoń, Dulsk), Państwowe Wydawnictwo Naukowe – Oddział w Poznaniu, Poznań.
Zobacz w Google Scholar
Nitsch K. 1958: Granice mazurzenia w świetle Polski plemiennej, [w:] K. Nitsch, Wybór pism polonistycznych, t. 4, Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, s. 269–271.
Zobacz w Google Scholar
NKJP: Narodowy Korpus Języka Polskiego (online: www.nkjp.uni.lodz.pl, dostęp: 10 listopada 2018).
Zobacz w Google Scholar
Popowska-Taborska H. 1993: Dziewiętnastowieczny zbiór wielkopolskich „prowincjonalizmów” Edmunda Bojanowskiego w świetle kaszubskiej leksyki, [w:] K. Handke (red.), Polszczyzna regionalna Pomorza. (Zbiór studiów), t. 5, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa, s. 187–194.
Zobacz w Google Scholar
Popowska-Taborska H., Boryś W. 1996: Leksyka kaszubska na tle słowiańskim, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
PSWP: Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. H. Zgółkowa, t. 1–50, Kurpisz, Poznań 1994–2005.
Zobacz w Google Scholar
Rzetelska-Feleszko E. 2003: Nazwy dzisiejszych sklepów i firm w aspekcie kulturowym, [w:] Z. Kaleta (red.), Nazwy własne a kultura. Polska i inne kraje słowiańskie, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa, s. 183–195.
Zobacz w Google Scholar
SEKasz: W. Boryś, H. Popowska-Taborska, Słownik etymologiczny kaszubszczyzny, t. 2: D–J, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa 1997.
Zobacz w Google Scholar
SGP PAN: Słownik gwar polskich, oprac. przez Zakład Dialektologii Polskiej Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk w Krakowie pod kier. M. Karasia, (od t. 2) J. Reichana, (od. t. 6) J. Okoniowej, Wrocław–Kraków, t. 1 – 1982, t. 2 – 1983, t. 3 – 1989–1991, t. 4 – 1992–1993, t. 5 – 1994–1998, t. 6 – 2001–2004, t. 7 – 2005–2010, t. 8 – 2011.
Zobacz w Google Scholar
SGP PANKart: kartoteka Słownika gwar polskich (online: http://rcin.org.pl/dlibra/, dostęp: 12 listopada 2018).
Zobacz w Google Scholar
SGPKarł: J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. 1–6, nakładem Akademii Umiejętności, Kraków 1900–1911 (online: http://zbc.uz.zgora.pl/dlibra/, dostęp: 5 listopada 2018).
Zobacz w Google Scholar
SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958–1969.
Zobacz w Google Scholar
SL: K. Dejna (1974–1985), Słownictwo ludowe z terenu województw kieleckiego i łódzkiego, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego”, (A–B) 1974, t. 20, s. 189–277, (C–D) 1975, t. 21, s. 135–290; Słownictwo ludowe z terenu byłych województw kieleckiego i łódzkiego, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego”, (E–J) 1976, t. 22, s. 135–268, (K) 1977, t. 23, s. 147–290, (L–M) 1978, t. 24, s. 149–274, (N–Ó) 1979, t. 25, s. 123–276, (Pa–Por) 1980, t. 26, s. 117–257, (Pos–R) 1981, t. 27, s. 129–281, (Sa–Sy) 1982, t. 28, s. 119–261, (Sz–U) 1983, t. 29, s. 83–233, (W) 1984, t. 30, s. 91–213, (Z–Ż) 1985, t. 31, s. 143–265.
Zobacz w Google Scholar
SłB: A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa 1970.
Zobacz w Google Scholar
SłKuj: Słownik gwary i kultury Kujaw, red. Z. Sawaniewska-Mochowa, t. 1: A–H, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2017.
Zobacz w Google Scholar
SŁódź: D. Bieńkowska, M. Cybulski, E. Umińska-Tytoń, Słownik dwudziestowiecznej Łodzi. Konteksty historyczne, społeczne, kulturowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2007.
Zobacz w Google Scholar
SłPoznań: M. Gruchmanowa, B. Walczak, Słownik gwary miejskiej Poznania (online: http://www.poznan.pl/mim/slownik/, dostęp: 5 listopada 2018).
Zobacz w Google Scholar
SPXVII: Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, red. W. Gruszczyński, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, 1996– (online: https://sxvii.pl/, dostęp: 5 listopada 2018).
Zobacz w Google Scholar
Steffen W. 1984: Słownik warmiński, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
Zobacz w Google Scholar
Stieber Z. 1933: Izoglosy gwarowe na obszarze dawnych województw łęczyckiego i sieradzkiego, Polska Akademia Umiejętności, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Strokowska A. 1978: Pogranicze językowe wielkopolsko-mazowieckie, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Zobacz w Google Scholar
SW: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, Warszawa 1900–1927 (online: http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/publication?id=254, dostęp: 5 listopada 2018) (Słownik warszawski).
Zobacz w Google Scholar
SWil: Słownik języka polskiego, t. 1–2, wyd. staraniem i kosztem M. Orgelbranda, Wilno 1861 (online: http://eswil.ijp-pan.krakow.pl/, dostęp: 5 listopada 2018) (Słownik wileński).
Zobacz w Google Scholar
SychtaKasz: B. Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. 1–7, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1967–1976.
Zobacz w Google Scholar
SychtaKoc: B. Sychta, Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, t. 1–3, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1980–1985.
Zobacz w Google Scholar
Szym: M. Szymczak, Słownik gwary Domaniewka w powiecie łęczyckim, cz. 1–8, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1962–1973.
Zobacz w Google Scholar
USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–4, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
Zobacz w Google Scholar
Walczak B., Witaszek-Samborska M. 1993: O zbiorku „prowincjonalizmów” wielkopolskich Edmunda Bojanowskiego, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, t. 30, Warszawa, s. 91–101.
Zobacz w Google Scholar