Leksemy nazywające członków stanu chłopskiego w polskiej publicystyce oświeceniowej
Słowa kluczowe
styl publicystyczny
hiperonim
leksyka polityczno-społeczna
Jak cytować
Abstrakt
Artykuł zawiera rozważania na temat wyrazów o charakterze hiperonimicznym nazywających członków warstwy chłopskiej (np. poddany, rolnik, wieśniak, włościanin), które występowały w polskiej prozie publicystycznej w latach 1730–1830. Celem tekstu jest: 1) ustalenie składu rozpatrywanego ciągu leksemów, 2) opis wybranych cech systemowych tych jednostek, 3) określenie ich frekwencji tekstowej. Autor wykorzystuje w analizie elementy teorii pól semantycznych. Zaprezentowane w artykule treści pozwalają stwierdzić, że twórcy oświeceniowej publicystyki używali zaskakująco dużo leksemów o statusie hiperonimów odnoszących się do chłopstwa. Były to głównie jednostki o długiej tradycji literackiej. W XVIII wieku nastąpiła zasadnicza reinterpretacja tego materiału. Tylko niektóre wzmiankowane leksemy pozostały w systemie słownikowym (jak wyrazy chłop czy rolnik). Inne wyszły z użycia (jak wyraz plebeusz) lub zmieniły swój status (jak wyraz gbur, który stał się wyzwiskiem).
Bibliografia
Baczewski S. 2009: Obraz plebejusza w literaturze szlacheckiej. Rekonesans, „Napis” XV, s. 5–16.
Zobacz w Google Scholar
Bandtkie J.S. 1806: Słownik dokładny języka polskiego i niemieckiego do podręcznego używania, t. 1–2, Verlag Wilhelm Gottlieb Korn, Wrocław.
Zobacz w Google Scholar
Galilej C. 2016: Synonimia w XVII-wiecznych poradnikach rolniczych Jakuba Kazimierza Haura (rzeczowniki), „Prace Językoznawcze” XVIII, nr 4, s. 31–50.
Zobacz w Google Scholar
Goliński Z. 1984: Wstęp, [w:] Z. Goliński (oprac.), Abyśmy o ojczyźnie naszej radzili. Antologia publicystyki doby stanisławowskiej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, s. 5–20.
Zobacz w Google Scholar
Grześkowiak-Krwawicz A. 2018: Dyskurs polityczny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Pojęcia i idee, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń.
Zobacz w Google Scholar
Janczak J.K. 1992: Struktura społeczna wsi w Królestwie Polskim, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica” 45, s. 31–49.
Zobacz w Google Scholar
Kostkiewiczowa T. 1994: Oświecenie. Próg naszej współczesności, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Kuratczyk M. 1999: Hiponimia a pionowa klasyfikacja słownictwa, „Acta Polono-Ruthenica” IV, s. 127–137.
Zobacz w Google Scholar
Kurzowa Z. 1997: Przeszłość i przyszłość słownika polskich synonimów, „Poradnik Językowy”, z. 5, s. 1–14.
Zobacz w Google Scholar
L: S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 1–6, Warszawa 1807–1814.
Zobacz w Google Scholar
Maćkowiak K. 2001: Słownik a poezja. Z zagadnień świadomości leksykalnostylistycznej polskiego oświecenia, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Tadeusza Kotarbińskiego w Zielonej Górze, Zielona Góra.
Zobacz w Google Scholar
Maćkowiak K. 2005: Łzami by tu pisać potrzeba. Leksykalne właściwości stylu polskiej dydaktyki wierszowanej czasów oświecenia, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra.
Zobacz w Google Scholar
Maćkowiak K. 2014: O karierze literackiej leksemu włościanin w epoce oświecenia, „Język Polski” XCIV, z. 3, s. 228–238.
Zobacz w Google Scholar
Markowski A. 2012: Wykłady z leksykologii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Matuszewski J. 1982: Geneza polskiego chama (studium semazjologiczne), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Iuridica” 11, s. 1–132.
Zobacz w Google Scholar
Michalski J. 2003: „Wolność” i „własność” chłopska w polskiej myśli reformatorskiej XVIII wieku. Cz. 1, „Kwartalnik Historyczny” CX, nr 4, s. 5–45.
Zobacz w Google Scholar
Michalski J. 2004: „Wolność” i „własność” chłopska w polskiej myśli reformatorskiej XVIII wieku. Cz. 2, „Kwartalnik Historyczny” CXI, nr 1, s. 69–103.
Zobacz w Google Scholar
Organiściak W. 2016: Wincentego Skrzetuskiego Prawo polityczne narodu polskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Zobacz w Google Scholar
Osowski B. 2016: „Czeladź dworska” i „ludzie służący”. Nazwy osób związanych z funkcjonowaniem gospodarstwa w XVIII-wiecznych inwentarzach z Wielkopolski, „Gwary Dziś”, nr 8, s. 167–175.
Zobacz w Google Scholar
Pepłowski F. 1961: Słownictwo i frazeologia polskiej publicystyki okresu oświecenia i romantyzmu, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Przybylski R. 1983: Klasycyzm, czyli Prawdziwy koniec Królestwa Polskiego, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Skubalanka S. 1970: Problemy synonimii poetyckiej, [w:] M. Głowiński (red.), Studia z historii i teorii poezji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, s. 429–445.
Zobacz w Google Scholar
SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa (t. 1–34), K. Mrowcewicz (t. 35–36), t. 1–22, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966–1994, t. 23–36, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1995–2012.
Zobacz w Google Scholar
SPXVII: Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, red. W. Gruszczyński, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, 1996– (online: https://sxvii.pl/, dostęp: 3 stycznia 2020).
Zobacz w Google Scholar
SStp: Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–9, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1953–1987, t. 10–11, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków 1988–2002.
Zobacz w Google Scholar
Śliwa D. 2000: Formalne i nieformalne powiązania hiperonimów z hiponimami, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” LVI, s. 111–123.
Zobacz w Google Scholar
Tokarski R. 1984: Struktura pola znaczeniowego (studium językoznawcze), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Troc M.A. 1779: Nowy dykcjonarz, to jest Mownik polsko-niemiecko-francuski, t. 3, wyd. 2, edycja uzupełniona, zmieniona i podana do druku przez Stanisława Nałęcz Moszczeńskiego, Lipsk.
Zobacz w Google Scholar
Wróbel A. 1993: Z dziejów chełmińskiej terminologii rolniczej. 3. Nazwy wykonawców zawodów związanych z chełmińskim gospodarstwem wiejskim XVI–XVIII w., „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Filologia Polska XL, Językoznawstwo, Nauki Humanistyczno-Społeczne, z. 246, Toruń, s. 121–144.
Zobacz w Google Scholar