Czy krzewy mają „płeć”? O rodzaju gramatycznym nazw wybranych krzewów w polszczyźnie ludowej
Słowa kluczowe
rodzaj naturalny
„płeć” krzewów
etnolingwistyka
fitonim
Jak cytować
Abstrakt
W artykule podjęto rozważania dotyczące rodzaju gramatycznego ogólnopolskich nazw krzewów. Zadano pytanie, czy o przynależności nazw krzewów do określonych klas rodzajowych decyduje jedynie czynnik morfologiczny, czy także czynnik semantyczny, tj. związek z ich utrwaloną w kulturze „płcią” („kulturowym” rodzajem naturalnym). Analizując łącznie dane leksykalne, folklorystyczne i etnograficzne, pokazano korelacje między zjawiskami językowymi i zjawiskami kulturowymi i udowodniono, że przysługujący poszczególnym nazwom krzewów rodzaj gramatyczny nie jest kwestią przypadku, lecz wiąże się z ich „kulturowym” rodzajem naturalnym („płcią”). Autorka opowiada się tym samym za hipotezą, zgodnie z którą kategoria rodzaju, przynajmniej w pewnym zakresie, jest przejawem animistycznego spojrzenia na świat i tendencji do postrzegania wszystkich rzeczy jako ożywionych.
Bibliografia
Agapkina T.A. 2017: Grammatičeskij rod i kulʹturnaâ semantika. O «mužskih» i «ženskih» derevʹâh v slavânskoj tradicii, „Slavânovedenie”, nr 6, s. 36–44.
Zobacz w Google Scholar
AJiKWiel: Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski, oprac. zespół pod red. Z. Sobierajskiego i J. Burszty, t. 2: Człowiek – przyroda, cz. 1–2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1979.
Zobacz w Google Scholar
Bartmiński J. 2022: Od redaktora, [w:] Słownik stereotypów i symboli ludowych, koncepcja całości i red. J. Bartmiński, zastępca red. S. Niebrzegowska-Bartmińska, t. 2: Rośliny, cz. 7: Krzewy i krzewinki, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 7.
Zobacz w Google Scholar
Bartmiński J., Szadura J. 2021: Jawor, [w:] Słownik stereotypów i symboli ludowych, koncepcja całości i red. J. Bartmiński, zastępca red. S. Niebrzegowska-Bartmińska, t. 2: Rośliny, cz. 6: Drzewa liściaste, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 209–230.
Zobacz w Google Scholar
Baudouin de Courtenay J. 1915/1984: Charakterystyka psychologiczna języka polskiego, [w:] J. Baudouin de Courtenay, O języku polskim, red. J. Basara, M. Szymczak, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, s. 139–225 [pierwodruk: Kraków 1915].
Zobacz w Google Scholar
Chrobak M. 2010: O „płci” samochodów w ujęciu kontrastywnym, afektywnym i translatorycznym, [w:] J. Górnikiewicz, H. Grzmil-Tylutki, I. Piechnik (red.), En quête de sens. Études dédiées à Marcela Świątkowska. W poszukiwaniu znaczeń. Studia dedykowane Marceli Świątkowskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 112–119.
Zobacz w Google Scholar
Civ’ân T.V. 1991: Oppoziciâ mužskoj/ženskij i ee klassificiruûŝaâ rolʹ v modeli mira, [w:] A.K. Bajburin, I.S. Kon (red.), Ètničeskie stereotypy mužskogo i ženskogo povedeniâ, „Nauka”, Sankt-Peterburg, s. 77–91.
Zobacz w Google Scholar
Dej AKiel: K. Dejna, Atlas gwarowy województwa kieleckiego, t. 1–6, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Łódź–Wrocław 1962–1969.
Zobacz w Google Scholar
DubOSTR: S. Dubisz, Nazwy roślin w gwarach ostródzko-warmińsko-mazurskich, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1977.
Zobacz w Google Scholar
Grzegorczykowa R. 1993: Kategorie gramatyczne, [w:] J. Bartmiński (red.), Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2, „Wiedza o Kulturze”, Wrocław, s. 445–458.
Zobacz w Google Scholar
KąśPodh: J. Kąś, Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej, t. 4, Astraia, Kraków 2017.
Zobacz w Google Scholar
KąśSGO: J. Kąś, Słownik gwary orawskiej, t. 1–2, Księgarnia Akademicka, Kraków 2011.
Zobacz w Google Scholar
Kielak O. 2015: Etymologia a językowo-kulturowy obraz „jałowca” i „kaliny”, „LingVaria”, nr 1(19), s. 181–193.
Zobacz w Google Scholar
Kolosova V.B. 2009: Leksika i simvolika slavânskoj narodnoj botaniki. Ètnolingvističeskij aspekt, Indrik, Moskva.
Zobacz w Google Scholar
Kreja B. 1973: O rodzaju gramatycznym polskich rzeczowników, „Z Polskich Studiów Slawistycznych”, seria 4: Językoznawstwo, s. 233–248.
Zobacz w Google Scholar
Laskowski R. 1998: Kategorie morfologiczne języka polskiego – charakterystyka funkcjonalna, [w:] R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel (red.), Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 121–169.
Zobacz w Google Scholar
Łozowski P. 1999: Panchronia, czyli językoznawstwo bez synchronii, [w:] A. Pajdzińska, P. Krzyżanowski (red.), Przeszłość w językowym obrazie świata, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 25–50.
Zobacz w Google Scholar
Marczewska M., Prorok K. 2021: Drzewo, [w:] Słownik stereotypów i symboli ludowych, koncepcja całości i red. J. Bartmiński, zastępca red. S. Niebrzegowska-Bartmińska, t. 2: Rośliny, cz. 6: Drzewa liściaste, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 9–64.
Zobacz w Google Scholar
Nagórko A. 1996: Zarys gramatyki polskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Niebrzegowska-Bartmińska S. 2020a: Definiowanie i profilowanie pojęć w (etno)lingwistyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
Zobacz w Google Scholar
Niebrzegowska-Bartmińska S. 2020b: Jabłoń, [w:] Słownik stereotypów i symboli ludowych, koncepcja całości i red. J. Bartmiński, zastępca red. S. Niebrzegowska-Bartmińska, t. 2: Rośliny, cz. 5: Rośliny, drzewa owocowe i iglaste, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 37–68.
Zobacz w Google Scholar
Nowosad-Bakalarczyk M. 2009: Płeć a rodzaj gramatyczny we współczesnej polszczyźnie, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
Zobacz w Google Scholar
Pajdzińska A. 2018: Kategorie gramatyczne a językowy obraz świata, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury”, nr 30, s. 41–54.
Zobacz w Google Scholar
PelcSGLub: H. Pelcowa, Słownik gwar Lubelszczyzny, t. 5: Świat roślin, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2017.
Zobacz w Google Scholar
Prorok K. 2020: Drzewo owocowe, [w:] Słownik stereotypów i symboli ludowych, koncepcja całości i red. J. Bartmiński, zastępca red. S. Niebrzegowska-Bartmińska, t. 2: Rośliny, cz. 5: Rośliny, drzewa owocowe i iglaste, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 9–36.
Zobacz w Google Scholar
Prorok K. 2022: Krzew, [w:] Słownik stereotypów i symboli ludowych, koncepcja całości i red. J. Bartmiński, zastępca red. S. Niebrzegowska-Bartmińska, t. 2: Rośliny, cz. 7: Krzewy i krzewinki, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 9–21.
Zobacz w Google Scholar
Saloni Z. 1976: Kategoria rodzaju we współczesnym języku polskim, [w:] R. Laskowski (red.), Kategorie gramatyczne grup imiennych w języku polskim. Materiały konferencji Pracowni Gramatyki Współczesnej Polszczyzny Instytutu Języka Polskiego PAN, Zawoja 13–15 XII 1974, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, s. 43–78.
Zobacz w Google Scholar
SGPKarł: J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. 1–6, nakładem Akademii Umiejętności, Kraków 1900–1911.
Zobacz w Google Scholar
SGP PAN: Słownik gwar polskich, red. M. Karaś (Źródła, t. 1), J. Reichan (t. 2–9, z. 2), S. Urbańczyk (t. 2–5), J. Okoniowa (t. 6–9, z. 2), B. Grabka (t. 7–9, z. 3, t. 10, z. 1–3), R. Kucharzyk (t. 9, z. 3, t. 10, z. 1–3), t. 1–3: Wrocław–Warszawa–Kraków 1977–1991, t. 4–9, z. 4: Kraków 1992–2021.
Zobacz w Google Scholar
Shved I.A. 2007: Mifopoètičeskaâ semantika obrazov «ženskih» derevʹev v belorusskom folʹklore, „Vìsnik Harkìvs’kogo nacìonal’nogo unìversitetu ìmenì V.N. Karazìna”, Serìâ Fìlologìâ, nr 787(52), s. 110–114.
Zobacz w Google Scholar
SłSE: F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1–5, Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, Kraków 1952–1982.
Zobacz w Google Scholar
SSiSL: Słownik stereotypów i symboli ludowych, koncepcja całości i red. J. Bartmiński, zastępca red. S. Niebrzegowska-Bartmińska, t. 1: Kosmos, cz. 1: Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie; cz. 2: Ziemia, woda, podziemie; cz. 3: Meteorologia; cz. 4: Świat, światło, metale; t. 2: Rośliny, cz. 1: Zboża; cz. 2: Warzywa, przyprawy, rośliny przemysłowe; cz. 3: Kwiaty; cz. 4: Zioła; cz. 5: Rośliny, drzewa owocowe i iglaste; cz. 6: Drzewa liściaste; cz. 7: Krzewy i krzewinki, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1996–2022.
Zobacz w Google Scholar
SW: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, Warszawa 1900–1927.
Zobacz w Google Scholar
SychSGKasz: B. Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. 1–7, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1967–1976.
Zobacz w Google Scholar
Thomas W., Znaniecki F. 1976: Chłop polski w Europie i Ameryce, t. 1: Organizacja grupy pierwotnej, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Tokarski R. 2013: Światy za słowami. Wykłady z semantyki leksykalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
Zobacz w Google Scholar
Tolstoj N.I. 1995: «Mužskie» i «ženskie» derevʹâ i dni v slavânskih narodnyh predstavleniâh, [w:] N.I. Tolstoj, Âzyk i narodnaâ kulʹtura. Očerki po slavânskoj mifologii i ètnolingvistike, Indrik, Moskva, s. 333–340.
Zobacz w Google Scholar
Toporkov A.L. 1993: Iz nablûdenij nad funkciâmi kategorii roda v ètnodialektnyh tekstah, [w:] C.M. Tolstaja, T.V. Civ’ân (red.), Slavânskoe i balkanskoe âzykoznanie. Struktura malyh folʹklornyh tekstov, „Nauka”, Moskva, s. 55–59.
Zobacz w Google Scholar
Toporov V.N. 1978: K obʺâsneniû neskolʹkih «kulʹturnyh» slov v prusskom âzyke, [w:] Ž.Ž. Varbot, L.A. Gindin, G.A. Klimov, W.A. Mierkulova, V.N. Toporov, O.N. Trubačev (red.), Ètimologiâ, „Nauka”, Moskva, s. 153–169.
Zobacz w Google Scholar
Wierzbicka A. 2014: Rodzaj gramatyczny w języku polskim – przegląd koncepcji, „Polonica”, nr 34, s. 155–166.
Zobacz w Google Scholar