Etymologia, fonetyka i semantyka wyrazu ciżma w języku polskim
Słowa kluczowe
zapożyczenia
turcyzmy
hungaryzmy
Jak cytować
Abstrakt
Artykuł podejmuje próbę wyjaśnienia zmian fonetycznych i semantycznych wyrazu ciżma ‘płytkie obuwie o wydłużonym i zakrzywionym do góry czubku, charakterystyczne dla średniowiecza’. Turecki leksem çizme ‘wysoki but’ znalazł się na Bałkanach w wyniku osmańskiej ekspansji w XIV i XV wieku, następnie przedostał się na Węgry, skąd został przekazany dalej na północ. Występuje lub występował m.in. w weneckim, rumuńskim, większości języków słowiańskich, litewskim. W artykule zostały także pokrótce przedstawione drogi przenikania wyrazu do języków Europy.
Bibliografia
AED: L. Newmark, Albanian-English Dictionary, The Slavic and Eurasian Language Resource Center, Duke University 2005 (online: http://www.seelrc.org:8080/albdict, dostęp: 13 maja 2021).
Zobacz w Google Scholar
ASSČ: Akademický slovník současné češtiny, Ústav pro jazyk český AV ČR, Praha 2017 i n. (online: http://www.slovnikcestiny.cz, dostęp: 2 marca 2020).
Zobacz w Google Scholar
Bezlaj F. 1977: Etimološki slovar slovenskega jezika, prva knjiga, Založba ZRC, Ljubljana.
Zobacz w Google Scholar
Boerio G. 1864: Dizionario del dialetto veneziano, Reale tipografia di Giovanni Cecchini, Venezia.
Zobacz w Google Scholar
Boryś W. 2005: Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Brückner A. 1915: Wpływy języków obcych na język polski. §11. Wpływy węgierskie, [w:] M. Karaś (red.), Początki i rozwój języka polskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1974, s. 419–422.
Zobacz w Google Scholar
Ciorănescu A. 1958–1966: Dicționarul etimologic român, Universidad de la Laguna, Tenerife (online: http://dex.ro, dostęp: 6 stycznia 2021).
Zobacz w Google Scholar
Ciorănescu A. 2001: Dicţionarul etimologic al limbii române, ed. îngrij. şi trad. din limba spaniolă T. Şandru Mehedinţi şi M. Popescu Marin, Editura Academiei Române, Bucureşti.
Zobacz w Google Scholar
DEX98: Dicționarul explicativ al limbii române, ediția a II-a, Academia Română, Institutul de Lingvistică 1998 (online: http://dex.ro, dostęp: 6 stycznia 2021).
Zobacz w Google Scholar
Domańska A. 1961: Historia żółtej ciżemki, Czytelnik, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
DUD: Duden. Onlinewörterbuch (online: https://www.duden.de, dostęp: 6 stycznia 2020).
Zobacz w Google Scholar
Dunikowski M. 2021: Europejskie losy tur. çizme, praca magisterska, Uniwersytet Jagielloński, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
DRMJ: Digitalen rečnik na makedonskiot ǰazik (online: http://drmj.eu, dostęp: 15 lutego 2021).
Zobacz w Google Scholar
ESJP: A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1–2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
Zobacz w Google Scholar
ESUM: Etimologìčnij slovnik ukraïnsʹkoï movi, red. O.S. Melʹničuk i in., t. 1–6, Naukova dumka, Kiïv 1982–2012.
Zobacz w Google Scholar
EWU: Etymologisches Wörterbuch des Ungarischen, red. L. Benkő, t. 1–3, Akadémiai Kiadó, Budapest 1993–1997.
Zobacz w Google Scholar
Gloger Z. 1893: Słownik gwary ludowej w okr. tykocińskim, „Prace Filologiczne”, t. 4, z. 3, s. 795–904.
Zobacz w Google Scholar
Gloger Z. 1900: Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. 1–4, Druk P. Laskauera i W. Babickiego, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Gluhak A. 1993: Hrvatski etimološki rječnik, August Cesarec, Zagreb.
Zobacz w Google Scholar
Grinčenko B. 1907–1909: Slovar′ ukraїns′koї movi, t. 1–4, Kiїv.
Zobacz w Google Scholar
GSBM: Gìstaryčny sloŭnìk belaruskaj movy, t. 1–34, rèd. A.I. Žuraŭski, A.M. Bulyka, t. 1–14, Navuka ì tèhnìka, t. 15–37, Belaruskaâ navuka, Mìnsk 1982–2017.
Zobacz w Google Scholar
JAZU: Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Jugoslavenska akademija znanja i umjetnosti, Zagreb 1884 i n.
Zobacz w Google Scholar
KorBa: Elektroniczny Korpus Tekstów Polskich XVII i XVIII w. (do 1772 r.) (online: https://korba.edu.pl, dostęp: 10 lutego 2021).
Zobacz w Google Scholar
Koukkidis K. 1960: Lexilógion ellīnikṓn léxeōn paragoménōn ek tīs tourkikī́s, Etairía Thrakikón Meletón, Athī́nai.
Zobacz w Google Scholar
L: S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 1–6, Drukarnia XX. Pijarów, Warszawa 1807–1814.
Zobacz w Google Scholar
Lokotsch K. 1927: Etymologisches Wörterbuch der europäischen (germanischen, romanischen und slavischen) Wörter orientalischen Ursprungs, Carl Winters Universitätsbuchhandlung, Heidelberg.
Zobacz w Google Scholar
Maurer F. 1974: Deutsche Wortgeschichte, Bd. 1–3, Walter de Gruyter, Berlin–New York.
Zobacz w Google Scholar
MNÉSz: A magyar nyelv értelmező szótára (online: https://mek.oszk.hu/adatbazis/magyar-nyelv-ertelmezo-szotara/elolap.php, dostęp: 18 lutego 2021).
Zobacz w Google Scholar
NODEX: Noul dicționar explicativ al limbii române, 2002 (online: http://dex.ro, dostęp: 6 stycznia 2021).
Zobacz w Google Scholar
Novak V. 1996: Slovar beltinskega prekmurskega govora, wyd. 2 poprawione, Pomurska založba, Murska Sobota.
Zobacz w Google Scholar
OKDA: Obŝekarpatskij dialektologičeskij atlas, Institut slavânovedeniâ i balkanistiki RAN, Moskva 1994.
Zobacz w Google Scholar
RBE: N. Gerov, Rečnik na bŭlgarskiia ezik, Bŭlgarski pisatel, Sofiia 1975 i n.
Zobacz w Google Scholar
SBG: Sloǔnìk belaruskìh narodnyh gavorak paǔnočna-zahodnâj Belarusì ì âe pagranìčča, red. Û.F. Mackevìč, t. 1–5, Navuka ì tèhnìka, Mìnsk 1979–1986.
Zobacz w Google Scholar
SBrück: A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Państwowe Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Kraków 1927.
Zobacz w Google Scholar
Schmeller J.A. 1872 i n.: Bayerisches Wörterbuch, wyd. 2, München.
Zobacz w Google Scholar
SEK: W. Boryś, H. Popowska-Taborska, Słownik etymologiczny kaszubszczyzny, t. 1–6, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa 1994.
Zobacz w Google Scholar
SGPKarł: J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. 1–6, Akademia Umiejętności, Kraków 1900–1911.
Zobacz w Google Scholar
SGP PAN: Słownik gwar polskich, red. M. Karaś (Źródła, t. 1), J. Reichan (t. 2–9, z. 2), S. Urbańczyk (t. 2–5), J. Okoniowa (t. 6–9, z. 2), B. Grabka (t. 7–10, z. 3), R. Kucharzyk (t. 9, z. 2–t. 10, z. 3), t. 1–3, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1977–1991; t. 4–10, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków 1992–2021.
Zobacz w Google Scholar
SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958–1969.
Zobacz w Google Scholar
SJP PWN: Słownik języka polskiego PWN (online: https://sjp.pwn.pl, dostęp: 10 stycznia 2021).
Zobacz w Google Scholar
SJPSzym: Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 1–3, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978–1981.
Zobacz w Google Scholar
SK 1929: Spis książek poleconych do bibljotek szkolnych przez Komisję Oceny Książek do czytania dla młodzieży szkolnej przy Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w latach 1923–1928 włącznie, Warszawa 1929 (online: https://docplayer.pl/3859996-Ministerstwo-wyznan-religijnych-i-oswiecenia-publicznego-spis-ksiazek-poleconych-do-bibliotek-szkolnych-przez.html, dostęp: 27 kwietnia 2021).
Zobacz w Google Scholar
SNČJ: Slovník nářečí českého jazyka, red. M. Ireinová (online: https://sncj.ujc.cas.cz, dostęp: 4 marca 2021).
Zobacz w Google Scholar
Snoj M. 2015: Slovenski etimološki slovar, 2. izdaja (online: http://fran.si, dostęp: 12 stycznia 2021).
Zobacz w Google Scholar
SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa (t. 1–34), K. Mrowcewicz (t. 35–39), t. 1–22, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966–1994, t. 23–39, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1995–2021.
Zobacz w Google Scholar
SSJČ: Slovník spisovného jazyka českého, t. 1–4, Nakladatelství Československé akademie věd, Praha 1960–1971.
Zobacz w Google Scholar
SSKJ: Slovar slovenskega knjižnega jezika, red. A. Bajec, druga, dopolnjena in deloma prenovljena izdaja, (online: www.fran.si, dostęp: 12 stycznia 2021).
Zobacz w Google Scholar
SSSJ: Slovník súčasného slovenského jazyka, t. 1–3, red. K. Buzássyová, A. Jarošová, Veda, vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, Bratislava 2006–2015.
Zobacz w Google Scholar
Stachowski M. 2019: Kurzgefaßtes etymologisches Wörterbuch der türkischen Sprache, Księgarnia Akademicka, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Stachowski S. 2007: Słownik historyczny turcyzmów w języku polskim, Księgarnia Akademicka, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Stachowski S. 2014: Słownik historyczno-etymologiczny turcyzmów w języku polskim, Księgarnia Akademicka, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
STSP: Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. K. Kubalska-Sulkiewicz, M. Bielska-Łach, A. Manteuffel-Szarota, wyd. 4, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
Zobacz w Google Scholar
SW: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, Warszawa 1900–1927.
Zobacz w Google Scholar
SWil: Słownik języka polskiego, t. 1–2, wyd. staraniem i kosztem M. Orgelbranda, Wilno 1861.
Zobacz w Google Scholar
Szinnyei J. 1893–1896: Magyar tájszótár, Hornyánszky Viktor kiadása, Budapest.
Zobacz w Google Scholar
USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004 (CD-ROM).
Zobacz w Google Scholar
Waniakowa J. 2012: Polskie gwarowe nazwy dziko rosnących roślin zielnych na tle słowiańskim, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
WSJP PAN: Wielki słownik języka polskiego PAN, red. P. Żmigrodzki (online: https://wsjp.pl, dostęp: 10 stycznia 2021).
Zobacz w Google Scholar
Zaręba A. 1951: Węgierskie zapożyczenia w polszczyźnie, „Język Polski” XXXI, z. 3, s. 113–125.
Zobacz w Google Scholar