Abstrakt
Artykuł jest studium leksykologicznym staropolskiej nazwy potrawy giejślic, jednostki notowanej w Słowniku staropolskim i opatrzonej w kartotece tego słownika komentarzem: „Wyraz być może niemiecki”. Autorka, sięgając głównie do niemieckiej literatury językoznawczej i historyczno-kulturowej (brak w zasadzie opracowań polskojęzycznych na ten temat), stara się odpowiedzieć na trzy zasadnicze pytania: czym był giejślic, czy wyraz ten jest rzeczywiście germanizmem, jaka jest w ogóle jego etymologia oraz czy giejślic, żur i kisiel to tożsame potrawy. Efektem tych poszukiwań językoznawczo-historycznych jest prawdopodobnie ogólnosłowiański, a potem również staropolski leksem kisielica, nienotowany w SStp, a zapożyczony przez Niemców w postaci leksemu geislitze z wariantami graficzno-fonetycznymi: geysslitz, giselitz, geislitz, geislaz, geislazn, geesliz, przejętego następnie przez język polski w postaci leksemu giejślic, oznaczającego potrawę nieco inną jednak niż żur i kisiel. Źródłem zaś frazeologizmu siódma woda po kisielu nie są – jak twierdzi się w wielu opracowaniach – popłuczyny w naczyniu po kisielu, ale fakt, że ów kisiel gotowano kilka razy, dolewając do starego zakwasu wodę, rozrzedzając więc ów kisiel kilkakrotnie.
Bibliografia
Ako jedli poddaní, „Životný Štýl” 2002 (online: https://www.sme.sk/c/206632/ako-jedli-poddani.html, dostęp: 23 listopada 2020).
Zobacz w Google Scholar
Bálinttól H.: Tirol és Vorarlberg német tájszólásai (online: https://www.arcanum.com/hu/online-kiadvanyok/OMMonarchia-az-osztrak-magyar-monarchia-irasban-es-kepben-1/tirol-es-vorarlberg-1D2D/tirol-es-vorarlberg-nepe-1F31/tirol-es-vorarlberg-nemet-tajszolasai-hintner-balinttol-forditotta-katona-lajos-1FFE/, dostęp: 15 lutego 2021).
Zobacz w Google Scholar
Blažkova I. 2006: Staročeské názvy jídel. Historicko-srovnávací studie, Brno (online: https://view.officeapps.live.com/op/view.aspx?src=https%3A%2F%2Fis.muni.cz%2Fth%2F155755%2Fff_m%2Fcelek.doc&wdOrigin=BROWSELINK, dostęp: 15 lutego 2021).
Zobacz w Google Scholar
Bujack J.G. 1837: Naturgeschichte der höheren Thiere: mit besonderer Berücksichtigung der Fauna Prussica. Ein Handbuch für Lehrer der Jugend, Oekonomen, angehende Forstmänner und Freunde der Natur, Mit 2 Kupfertafeln, Gräfe u. Unzer, Königsberg.
Zobacz w Google Scholar
Cn: Knapiusz G. (Knapski; Gregorius Cnapius), Thesaurus polono-latino-graecus seu promptuarium lingua Latinae et Graecae [...], F. Caesario, Cracoviae [Kraków] 1621.
Zobacz w Google Scholar
Czarnecki T. 2014: Die deutschen Lehnwörter im Polnischen. Untersuchungen zur Chronologie und Geographie der Entlehnungen, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Dal' V.I. 1880–1882: Tolkovyj slovar’ živogo velikorusskogo âzyka, t. 1–4, Russkij âzyk, Моskva.
Zobacz w Google Scholar
Derksen R. 2008: Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon, Leiden–Cambridge University Press, Boston.
Zobacz w Google Scholar
ÈSSÂ: Ètimologičeskij slovar’ slavânskih âzykov. Praslavânskij leksičeskij fond, t. 1–41, red. O. Trubačëv i in., Nauka, Moskva 1974–2018.
Zobacz w Google Scholar
ESXVII: Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, red. W. Gruszczyński (online: http://sxvii.pl, dostęp: 15 maja 2018).
Zobacz w Google Scholar
Flajšhans V. 1926: Klaret a jeho družina. Sv. I: Slovníky veršované. Text z rukopisů upravil a vydal V. Flajšhans, Nákladem České akademie věd a umění, Praha.
Zobacz w Google Scholar
Gavazzi M. 1954: Beiträge zur altslavischen Kulturkunde, „Zeitschrift für Slavische Philologie”, vol. 22, no. 2, s. 395–415.
Zobacz w Google Scholar
Gebauer J. 1903–1916: Slovník staročeský, t. 1–2, Academia, Praha.
Zobacz w Google Scholar
Grimm J.W. 1854–1961: Deutsches Wörterbuch, Verlag von S. Hirzel, Leipzig.
Zobacz w Google Scholar
Hornung M. 1964: Mundartkunde Osttirols/ Eine dialektgeographische Darstellung mit volkskundlichen Einblicken in die altbäuerliche Lebenwelt – mit laut- und wortkundlichen Karten, H. Böhlaus Nachf., Kommissions-verlag der Österreichischen Akademie der Wissenchaften, Graz.
Zobacz w Google Scholar
Juklová E. 2006: Některé názvy jídel ve staré češtině. Původ a vývoj, Brno (online: https://theses.cz/id/a4wdkn/?lang=sk, dostęp: 15 lutego 2021).
Zobacz w Google Scholar
Jungmann J. 1836: Slovník česko-německý, Díl II., K–O, Academia, Praha.
Zobacz w Google Scholar
Keselica / kysielnica / kysyłycia, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 3 czerwca 2018 (online: https://www.gov.pl/web/rolnictwo/keselica-kysielnica-kysylycia; dostęp: 28 listopada 2020).
Zobacz w Google Scholar
Kisielica i prosfora na stołach w prasłowiańskich domach, „Gazeta Wyborcza” 6 stycznia 2019 (online: https://gorzow.wyborcza.pl/gorzow/7,36844,24333988,kisielica-i-prosfora-na-stolach-w-prawoslawnych-domach.html, dostęp: 4 grudnia 2020).
Zobacz w Google Scholar
Kleszczowa K. 1998: Staropolskie kategorie słowotwórcze i ich perspektywiczna ewolucja. Rzeczowniki, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Zobacz w Google Scholar
Kolberg O. 1974: Dzieła wszystkie, t. 49: Sanockie-Krośnieńskie, Polskie Wydawnictwa Muzyczne, Wrocław–Poznań.
Zobacz w Google Scholar
Koutna K., Kyselica (online: https://www.196flavors.com/czech-republic-kyselica/, dostęp: 21 stycznia 2021).
Zobacz w Google Scholar
Kowalik-Kaleta Z., Dacewicz L., Raszewska-Żurek B. 2007: Słownik najstarszych nazwisk polskich – pochodzenie językowe nazwisk omówionych w „Historii nazwisk polskich. T. 1.”, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Kremer A. 1870: Słowniczek prowincjonalizmów podolskich ułożony w Kamieńcu Podolskim w r. 1863, „Rocznik ces.-król. Towarzystwa Naukowego Krakowskiego”, s. 178–259.
Zobacz w Google Scholar
L: Linde S.B. 1807–1814: Słownik języka polskiego, t. 1–6, Drukarnia XX. Pijarów, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Labuda G. 1956: M. Gavazzi, „Beiträge zur altslavischen Kulturkunde”, „Zeitschrift für Slavische Philologie” Vol. 22, No. 2, s.395–415; „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, t. 4, s. 152.
Zobacz w Google Scholar
Lexer M. 1872: Mittelhochdeutsches Handwörterbuch, t. 1, Verlag von S. Hirzel, Leipzig.
Zobacz w Google Scholar
Łukaszuk I. 2005: Rosyjskie nazwy kulinariów na tle języków słowiańskich, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok.
Zobacz w Google Scholar
Maurizio A. 1926: Pożywienie roślinne i rolnictwo w rozwoju dziejowym, Krośnieńska Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Menu restauracji „Młyn” w Ustrzykach Dolnych w Bieszczadach (online: mlynbieszczady.pl, dostęp: 16 stycznia 2020).
Zobacz w Google Scholar
Nazwiska polskie: Kisielica (online: https://nazwiska-polskie.pl/Kisielica, dostęp: 27 grudnia 2020).
Zobacz w Google Scholar
Parylak P. 1877: Prowincyjonalizmy mowy polskiej w Drohobyczu i jego okolicach zestawione i porównane z językiem ruskim, staropolskim i narzeczem kaszubskim, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej”, t. 1, s. 57–79.
Zobacz w Google Scholar
Pleterski A. 2015: Das Brot ist Lebensquelle. Nichts darf übrig bleiben (Bread is a Source of Life. Nothing Must be Left), [w:] H. Kenzler, H. Losert (red.), Die Rekonstruktion mittelalterlicher Lebenswelten (The Reconstruction of Medieval Lifeworlds). Ein Kolloquium zum 60. Geburtstag von Ingolf Ericsson, Bd. 2, Verlag der Buchhandlung Eckhard Bodner, Pressaths, s. 123−142.
Zobacz w Google Scholar
Pohl H.D. 2005: Deutsch-slowenische und slowenisch-deutsche Lehnbeziehungen als Spiegel der Kulturgeschichte (gezeigt an Speisenbezeichnungen), [w:] I. Hausner, Wiesinger P. (red.), Deutsche Wortforschung als Kulturgeschichte. Beiträge des Internationalen Symposiums aus Anlass des 90-jährigen Bestandes der Wörterbuchkanzlei der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien, 25. – 27. September 2003, ÖAW, Wien, s. 287–311.
Zobacz w Google Scholar
Pohl H.D. 2019: Deutsch-slowenische Wechselbeziehungen in der Sprache der traditionellen Kärtner Küche, „Linguistica”, vol. 59(1), s. 253–265.
Zobacz w Google Scholar
Rhamm K. 1909: Talken und Geislitz (russisch toloknó und kisèlj), zwei slavische Hafergerichte, „Carinthia”, vol. 1(99), s. 209–222.
Zobacz w Google Scholar
Rostafiński J. 1900: Symbola ad historiam naturalem medii aevi = Średniowieczna historya naturalna w Polsce, cz. 1, Universitas Jagellonica, Cracoviae.
Zobacz w Google Scholar
Rymut K. 1991: Nazwiska Polaków: słownik historyczno-etymologiczny, Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN, Wrocław.
Zobacz w Google Scholar
Schultz A. 2011: Essen und Trinken im Mittelalter (1000–1300): Literarische, kunsthistorische und archäologische Quellen, De Gruyter, Berlin/Boston.
Zobacz w Google Scholar
SEJP: W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2010.
Zobacz w Google Scholar
SESł: F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1–5, nakł. Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego, Kraków 1952–1982.
Zobacz w Google Scholar
SGP PANKart: kartoteka Słownika gwar polskich (online: http://rcin.org.pl/dlibra/).
Zobacz w Google Scholar
Siatkowski J. 2015: Historia badań nad wpływami słowiańskimi na język niemiecki, „Gwary Dziś”, nr 7, s. 141–154.
Zobacz w Google Scholar
Sikorska M. 2019: Smak i tożsamość. Polska i niemiecka literatura kulinarna w XVII w., Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wydział Nauk Historycznych, Toruń.
Zobacz w Google Scholar
SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958–1969.
Zobacz w Google Scholar
SPJS: Słownik pojęciowy języka staropolskiego, kier. projektu B. Sieradzka-Baziur, Insytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków (online: https://spjs.ijp.pan.pl/szukaj/index).
Zobacz w Google Scholar
SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa (t. 1–34), K. Mrowcewicz (t. 35–38), t. 1–22, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966–1994, t. 23–38, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1995–2020.
Zobacz w Google Scholar
SPXVIKart: kartoteka Słownika polszczyzny XVI w. (online: https://rcin.org.pl/ijp/dlibra/publication/23912/edition/9030?language=pl)
Zobacz w Google Scholar
SStp: Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–9, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1953–1987, t. 10–11, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków 1988–2002.
Zobacz w Google Scholar
SStpKart: kartoteka Słownika staropolskiego (online: http://rcin.org.pl/dlibra/).
Zobacz w Google Scholar
Staindl B. 1569: Ein künstlichs nutzlichs Kochbuch, Otmar, Augsburg.
Zobacz w Google Scholar
SW: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, Warszawa 1900–1927.
Zobacz w Google Scholar
Unterforcher A. 1899: Die Namen des Kalserthales, „Veröffentlichungen des Tiroler Landesmuseums Ferdinandeum”, vol. 3(43), s. 19–68.
Zobacz w Google Scholar
Urbańczyk S. 1963: Charakterystyka staropolskich zapożyczeń wyrazowych z języka ukraińskiego, [w:] T. Milewski, J. Safarewicz, F. Sławski (red.), Studia linguistica in honorem Thoddaei Lehr-Spławiński, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, s. 437–445.
Zobacz w Google Scholar
Valašská kyselica (Wołoski kapuśniak) (online: https://www.notatnikkuchenny.pl/valasska-kyselica-woloski-kapusniak/, dostęp: 21 stycznia 2021).
Zobacz w Google Scholar
Wackernagel W. 1853: Kochbuch von maister Hannsen des von Wirtenberg koch, „Zeitschrift für deutsches Alterthum”, vol. 9, s. 365–373.
Zobacz w Google Scholar
WSJP PAN: Wielki słownik języka polskiego PAN, red. P. Żmigrodzki (online: www.wsjp.pl, dostęp: 15 maja 2018).
Zobacz w Google Scholar
Zíbrt Č. 1927: Staročeské umění kuchařské, Dauphin, Praha.
Zobacz w Google Scholar