Czy etymologia polskiego wyrazu kobieta na zawsze pozostanie nierozwiązana zagadką?
Słowa kluczowe
leksyka
chronologia
etymologia
kobieta
Jak cytować
Abstrakt
Przedmiotem artykułu jest chronologia i etymologia polskiego wyrazu kobieta. Krytycznie omówiono dotychczasowe próby rozwiązania wskazanych kwestii, zaproponowano też całkiem nowe spojrzenie na pochodzenie tego słowa. Można je ująć w kilku punktach: 1. wyraz kobieta pojawił się jako nacechowana negatywnie, prześmiewcza i żartobliwa, z odcieniem pogardy nazwa osoby płci żeńskiej w literaturze sowizdrzalskiej w XVI w., 2. pierwotne znaczenie wyrazu to ‘najemnica, robotnica, osoba o niskim statusie społecznym, najczęściej pochodząca ze wsi, wykonująca tylko nieskomplikowane prace fizyczne’, 3. nazwa wywodzi się od maści zwierząt domowych, zwłaszcza bydła, por. kobielaty wół, kobielata krowa, bowiem opieka nad zwierzętami domowymi należała do podstawowych obowiązków wieśniaczek, 4. proces słowotwórczy przebiegał być może w sposób następujący: przekobiały > kobiały > kobielaty, kobielata (krowa) > kobie(la)ta (prawdopodobnie rozwój nieregularny spowodowany wysoką frekwencja wyrazu) > kobieta/ kobita (być może pod wpływem formacji najmita), 5. wybór takiej, a nie innej maści bydła i innych zwierząt domowych, nawiązujący do koloru białego wskazuje na to, że chodziło o stworzenie formacji aluzyjnej w stosunku do ogólnoliterackiej formy białogłowa, posiadającej wszakże charakter prześmiewczy i pogardliwy.
Bibliografia
Czarnecki T. 2001: W poszukiwaniu etymologii wyrazu kobieta, [w:] J. Maćkiewicz, E. Rogowska (red.), W świecie słów i znaczeń. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Bogusławowi Krei, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 96–102.
Zobacz w Google Scholar
ÈSBM: Ètymalagìčny sloŭnìk belaruskaj movy, rèd. V.U. Martynaŭ, t. 4, Navuka ì tèhnìka, Mìnsk 1988.
Zobacz w Google Scholar
ESJPXVII: Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku (online: https://sxvii.pl/index.php?strona=haslo&id_hasla=19831&forma=KOBIETA#19831, dostęp: 28 grudnia 2024).
Zobacz w Google Scholar
ÈSSÂ: Ètimologičeskij slovar′ slavânskih âzykov. Praslavânskij leksičeskij fond, red. O.N. Trubačëv, vyp. 10, Nauka, Moskva 1983.
Zobacz w Google Scholar
ESUM: Etìmologìčnij slovnik ukraїns′koї movi, red. O.S. Meľničuk, t. 1–6, Naukova dumka, Kiїv 1982–2012.
Zobacz w Google Scholar
Gloger ES: Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, t. 1, Druk P. Laskauera i W. Babickiego, Warszawa 1900.
Zobacz w Google Scholar
Grzeszczuk S. (oprac.) 1966: Antologia literatury sowizdrzalskiej XVI i XVII wieku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Zobacz w Google Scholar
Grzeszczuk S. (oprac.) 1985: Antologia literatury sowizdrzalskiej XVI i XVII wieku, wyd. 2 zmienione, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Zobacz w Google Scholar
Holub-Lyer SESJČ: J. Holub, S. Lyer, Stručný etymologický slovník jazyka českého, Státní pedagogické nakladatelství, Praha 1967.
Zobacz w Google Scholar
Jungmann SČN: J. Jungmann, Slovník česko-německý, sv. 1–5, v knížeci arcibiskupské knihtiskárně, u Jozefy vdovy Fetterlové, řizením Václava Šimáčka, Praha 1835–1839.
Zobacz w Google Scholar
KarłSGP: J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. 1–6, nakładem Akademii Umiejętności, Kraków 1900–1911.
Zobacz w Google Scholar
Kott ČNS: F.Š. Kott, Česko-německý slovník zvláště grammaticko-fraseologický, d. 1–7, tiskem a nákladem knihtiskárny Josefa Koláře/ Františka Šimáčka, Praha 1878–1893.
Zobacz w Google Scholar
Králik SESS: Ľ. Králik, Stručný etymologický, slovník slovenčiny, Veda, Bratislava 2015.
Zobacz w Google Scholar
KSGP: Kartoteka Słownika gwar polskich (online: https://rcin.org.pl/dlibra/publication/37156?/language=en, dostęp: 30 grudnia 2024).
Zobacz w Google Scholar
KSJPXVII: Kartoteka Słownika języka polskiego XVII–XVIII wieku (online: https://www.rcin.org.pl/dlibra/publication/35009/edition/17271, dostęp: 30 grudnia 2024).
Zobacz w Google Scholar
KSSJ: Krátky slovník slovenského jazyka, red. J. Kačala, M. Pisárčiková, Veda, Bratislava 1989.
Zobacz w Google Scholar
L: S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 1–6, Drukarnia Księży Pijarów, Warszawa 1807–1814.
Zobacz w Google Scholar
Lexer MH: M. Lexer, Mittelhochdeutsches Handwörterbuch, B. 1, Verlag von S. Hirzel, Leipzig 1872.
Zobacz w Google Scholar
LRS: I.Ch. Dvoreckij, Latinsko-russkij slovar′, Russkij âzyk, Moskva 1976.
Zobacz w Google Scholar
Machek ESJČ: V. Machek, Etymologický slovník jazyka českého, 2 vyd., Academia, Praha 1968.
Zobacz w Google Scholar
PSEMań: W. Mańczak, Polski słownik etymologiczny, Polska Akademia Umiejętności, Wydział I Filologiczny, Kraków 2017.
Zobacz w Google Scholar
Rejzek ČES: J. Rejzek, Český etymologický slovník, Leda, Praha 2015.
Zobacz w Google Scholar
Rymut K. 1991: Nazwiska Polaków, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Zobacz w Google Scholar
SCP: J. Siatkowski, M. Basaj, Słownik czesko-polski, Wiedza Powszechna, Warszawa 1991.
Zobacz w Google Scholar
SDJPN: J.S. Bandtkie, Słownik dokładny języka polskiego i niemieckiego do podręcznego używania Polaków i Niemców, Wydawnictwo Wilhelma Gottlieba Korna, Wrocław 1806.
Zobacz w Google Scholar
SEBań: A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1–2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
Zobacz w Google Scholar
SEBor: W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005.
Zobacz w Google Scholar
SEBr: A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa 1989.
Zobacz w Google Scholar
SESław: F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 2, nakładem Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego, Kraków 1958–1965.
Zobacz w Google Scholar
SNČ: Slovník nespisovné češtiny, red. J. Hugo, Maxdorf, Praha 2006.
Zobacz w Google Scholar
SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa, t. 10, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1976.
Zobacz w Google Scholar
SSN: Slovník slovenských nárečí, red. I. Ripka, zv. 1, Veda, Bratislava 1994.
Zobacz w Google Scholar
SSNO: Słownik staropolskich nazw osobowych, red. W. Taszycki, t. 2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1968–1970; t. 3, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1971–1973.
Zobacz w Google Scholar
Sstp: Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 7/2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1974.
Zobacz w Google Scholar
SW: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, Warszawa 1900–1927.
Zobacz w Google Scholar
SWil: Słownik języka polskiego, t. 1–2, wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda, Wilno 1861.
Zobacz w Google Scholar
SWJP: Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, Wilga, Warszawa 1996.
Zobacz w Google Scholar