Z dziejów rywalizacji końcówek -e i -ę w neutrach typu cielę, imię (na materiale Dokładnego słownika języka polskiego i ruskiego z końca XIX wieku)
Słowa kluczowe
schyłek XIX wieku
norma i uzus w zwierciadle słownika przekładowego
Jak cytować
Abstrakt
Autorka przedstawiła historię ścierania się samogłosek wygłosowych -ę/-e w rzeczownikach nijakich typu cielę, imię, szczególną uwagę poświęcając sytuacji w ostatniej ćwierci XIX w., kiedy to proces ten dobiegał kresu. Materiał językowy pochodzi z Dokładnego słownika języka polskiego i ruskiego. Analiza wykazała, że cześć polsko-rosyjska odzwierciedla stan normy teoretycznej, bo niemal wszystkie neutra (72 jednostki) przeniesiono ze Słownika wileńskiego. Z kolei część rosyjsko-polska odbija ówczesny zwyczaj językowy, redaktor bowiem samodzielnie dobierał polskie odpowiedniki wyrazów rosyjskich. Neutrów jest tu znacznie mniej (33), ale chwiejność wykazuje 50% rzeczowników typu imię i 20% typu cielę.
Bibliografia
Andreevskij I.K., Arsen’ev K.K., Petruševskij F.F. (red.) 1893: Ènciklopedičeskij slovar’ F.A. Brokgauza i I.A. Efrona, t. XI (21), AO „F.A. Brokgauz – I.A. Efron”, Sankt-Peterburg (hasło: Dubrovskij, Petr Pavlovič), s. 218.
Zobacz w Google Scholar
Bajerowa I. 1964a: Kształtowanie się systemu polskiego języka literackiego w XVIII wieku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Bajerowa I. 1964b: Współczesna Mickiewiczowi norma teoretyczna, „Pamiętnik Literacki” LV, nr 1, s. 157–181.
Zobacz w Google Scholar
Bajerowa I. 1992a: Polski język ogólny XIX wieku. Stan i ewolucja, t. 2: Fleksja, Uniwersytet Śląski, Katowice.
Zobacz w Google Scholar
Bajerowa I. 1992b: Zróżnicowanie regionalne rozwoju języka ogólnego XIX wieku (na materiale fleksji), [w:] W. Boryś, W. Sędzik (red.), Studia z dialektologii polskiej i słowiańskiej, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa, s. 39–45.
Zobacz w Google Scholar
Baudouin de Courtenay J.N. 1974: Neutra z sufiksem -m’eń (-m’on), [w:] P. Zwoliński (red.), Dzieła wybrane, t. 1, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, s. 221–222.
Zobacz w Google Scholar
BBÈ: Bol’šaâ biografičeskaâ ènciklopediâ (hasło: Dubrovskij, Petr Pavlovič) (online: https://gufo.me/dict/biography_encyclopedia, dostęp: 14 grudnia 2021).
Zobacz w Google Scholar
Brajerski T. 1961: O języku Pieśni Konstancji Benisławskiej, Wydawnictwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin.
Zobacz w Google Scholar
Dobrzyński W. 1974: Z badań nad rozwojem polskich deminutywów. 1. Historyczny rozwój rzeczowników z formantem -ę na tle słowiańskim, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Wrocław.
Zobacz w Google Scholar
Doroszewski W. 1949: Język Teodora Tomasza Jeża (Zygmunta Miłkowskiego). Studium z dziejów języka polskiego XIX wieku, nakładem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego z zasiłku Prezydium Rady Ministrów i Wydziału Nauki Ministerstwa Oświaty, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
DSPR: P. Dubrowski, Dokładny słownik języka ruskiego i polskiego ułożony przez P. Dubrowskiego, członka-korespondenta Cesarskiej Akademii Nauk. Część polsko-ruska, nakład Ferdynanda Hösicka, Warszawa 1876.
Zobacz w Google Scholar
DSRP: P. Dubrowski, Dokładny słownik języka ruskiego i polskiego ułożony przez P. Dubrowskiego, członka-korespondenta Cesarskiej Akademii Nauk. Część rusko-polska, nakład Ferdynanda Hösicka, Warszawa 1877.
Zobacz w Google Scholar
ESXVII: Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, red. W. Gruszczyński (online: https://sxvii.pl/, dostęp: 21 listopada 2020).
Zobacz w Google Scholar
Grappin H. 1956: Histoire de la flexion du nom en polonais, Zakład im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław.
Zobacz w Google Scholar
Jerzykowski A. 1885: Słownik ortograficzny z dodatkiem niepolskich wyrazów i wyrażeń, nakładem Autora i Fr. Chocieszyńskiego, Poznań.
Zobacz w Google Scholar
Jurkowski M. 1983: Nosówki Jana III Sobieskiego, [w:] J. Rieger, W. Werenicz (red.), Studia nad polszczyzną kresową, t. 2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź, s. 119–125.
Zobacz w Google Scholar
Karaś H. 2000: O polszczyźnie anonimowej gramatyki języka litewskiego z I ćwierci XIX wieku (przez X.D.K.P.S.). Morfologia, składnia, słownictwo, „Prace Filologiczne” XLV, s. 225–244.
Zobacz w Google Scholar
Kawyn-Kurzowa Z. 1958: Język pamiętników krzemienieckiego lekarza, „Poradnik Językowy”, nr 1, s. 7–16.
Zobacz w Google Scholar
Klemensiewicz Z. 1951: Szkic gramatycznej charakterystyki poetyckiego języka Słowackiego, „Język Polski” XXXI, z. 1, s. 1–14.
Zobacz w Google Scholar
Klemensiewicz Z. 1961/1985: Historia języka polskiego, cz. II: Doba średniopolska (od początków XVI wieku do ósmego dziesięciolecia XVIII wieku), cz. III: Doba nowopolska (od ósmego dziesięciolecia XVIII wieku do r. 1939), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Kopczyński O. 1784: Grammatyka dla szkół narodowych na klassę II [...], Drukarnia Szkoły Głównej Koronnej, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Kopczyński O. 1817: Gramatyka języka polskiego, Drukarnia Księży Pijarów, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Kryński A.A. 1910: Gramatyka języka polskiego, wyd. 5, Księgarnia M. Arcta, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Kurzowa Z. 1972: Studia nad językiem filomatów i filaretów (fonetyka, fleksja, składnia), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Kurzowa Z. 1993: Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI–XX w., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Kwaśniewska-Mżyk K. 1979: Język Franciszka Karpińskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Wrocław.
Zobacz w Google Scholar
L: S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 1–6, Drukarnia XX. Pijarów, Warszawa 1807–1814.
Zobacz w Google Scholar
Marszałek M. 2021: Z dziejów wokabuł literowych w leksykografii polsko-rosyjskiej (na materiale ilustracyjnym XIX-wiecznego słownika Piotra Dubrowskiego), „Prace Językoznawcze” XXIII, nr 3, s. 197–213.
Zobacz w Google Scholar
Mędelska J. 2019: Wertując słownik rosyjsko-polski P. Dubrowskiego (uwagi o XIX-wiecznym warsztacie leksykograficznym i o wizerunku ówczesnej polszczyzny), „Slavia Orientalis” LXVIII, nr 4, s. 699–719.
Zobacz w Google Scholar
Mędelska J. 2020: XIX-wieczne ciekawostki leksykalne w słowniku rosyjsko-polskim Piotra Dubrowskiego, [w:] K. Wojan (red.), Wokół pewnego cytatu. Zbiór artykułów, BEL Studio, Warszawa, s. 263–294.
Zobacz w Google Scholar
Mędelska J. 2020a: O XIX-wiecznej polszczyźnie literackiej odzwierciedlonej w „Słowniku rosyjsko-polskim” Dubrowskiego. Ortografia i refleksy fonetyki, [w:] T. Lisowski, P. Michalska-Górecka, J. Migdał, A. Piotrowska-Wojaczyk, A. Sieradzki (red.), Verba multiplicia, veritas una. Prace dedykowane Profesor Alicji Pihan-Kijasowej, t. 1, Wydawnictwo Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 2020, s. 373–404.
Zobacz w Google Scholar
Mędelska J. 2021: Fonetyczno-graficzny obraz polszczyzny końca XIX stulecia zawarty w hasłach literowych słownika polsko-rosyjskiego P. Dubrowskiego, „Prace Językoznawcze” XXIII, nr 3, s. 215–225.
Zobacz w Google Scholar
Mędelska J., Marszałek M. 2005: Za murem. Polszczyzna wydawnictw publikowanych w Republice Litewskiej w latach 1919–1940, t. 1: Fonetyka, grafia, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz.
Zobacz w Google Scholar
Mroziński J. 1822: Pierwsze zasady gramatyki języka polskiego, Natan Glücksberg, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Mroziński J. 1830: O końcowej samogłosce Ę rzeczowników rodzaju nijakiego (np. imię, plemię, i t. p.), [w:] Rozprawy i wnioski o ortografii polskiej przez Deputację od Król. Towarzystwa Warsz. Przyjaciół Nauk wyznaczoną, Drukarnia Józefa Węckiego, Warszawa, s. 107–127.
Zobacz w Google Scholar
Muczkowski J. 1825: Gramatyka języka polskiego, nakładem wydawcy w księgarni J.A. Munka, Poznań.
Zobacz w Google Scholar
Ożyński B. 1883: Skarbiec odkryty bogactwa, piękności i wszystkich prawideł zasadniczych mowy i pisowni polskiej, Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Passendorfer A. 1911: Słownik ortograficzny. Na podstawie uchwał Akademii Umiejętności, Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Pihan-Kijasowa A. 1999: Literacka polszczyzna kresów północno-wschodnich XVII wieku. Fonetyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Poznań.
Zobacz w Google Scholar
Reczek J. 1980: Słownik Konstantego Szyrwida (z okazji fototypicznego wydania), „Język Polski” LX, z. 4, s. 262–267.
Zobacz w Google Scholar
Rozprawy 1830: Rozprawy i wnioski o ortografii polskiej przez Deputację od Król. Towarzystwa Warsz. Przyjaciół Nauk wyznaczoną, Drukarnia Józefa Węckiego, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Siekierska K. 1974: Język Wojciecha Stanisława Chrościńskiego. Studium mazowieckiej polszczyzny z przełomu XVII i XVIII wieku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
Zobacz w Google Scholar
Stieber Z. 1966: Historyczna i współczesna fonologia języka polskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
SWil: Słownik języka polskiego, t. 1–2, wyd. staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda, Wilno 1861.
Zobacz w Google Scholar
Szpiczakowska M. 2001: Fonetyczne i fleksyjne cechy języka Pana Tadeusza Adama Mickiewicza na tle normy językowej XIX wieku, Księgarnia Akademicka, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Szwejkowska H. 1953: Regionalne tło języka Adama Mickiewicza w brulionach rękopisu Pana Tadeusza, „Rocznik Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich” IV, s. 47–62.
Zobacz w Google Scholar
Szylarski W. 1770: Początki nauk dla narodowey młodzieży, to jest gramatyka języka polskiego ucząca, a tym samym pojęcie obcych języków [...] ułatwiająca, Drukarnia J.K. Mci i Bractwa SSS Troycy, Lwów.
Zobacz w Google Scholar
Trypućko J. 1955: Język Władysława Syrokomli (Ludwika Kondratowicza). Przyczynek do dziejów polskiego języka literackiego w wieku XIX, t. 1: A–B, Lundequistska Bokhandeln, Uppsala.
Zobacz w Google Scholar
Trypućko J. 1969: O języku Wspomnień dzieciństwa Franciszka Mickiewicza, „Acta Universitatis Upsaliensis. Studia Slavica Upsaliensia”, z. 7, Uppsala Universitet, Uppsala.
Zobacz w Google Scholar
TSRÂ: V.I. Dal’, Tolkovyj slovar’ živogo velikorusskogo âzyka, t. 1–4, OLMA-PRESS, Moskva 1863–1866/2002.
Zobacz w Google Scholar
Turska H 1930: Język Jana Chodźki. Przyczynek do historii języka polskiego na obszarze północno-wschodnim Rzeczypospolitej, nakładem Koła Polonistów Słuchaczów Uniwersytetu Stefana Batorego, Wilno.
Zobacz w Google Scholar
Wawrzyńczyk J. 1995: Piotr Dubrowski i jego „Dokładny słownik języka ruskiego i polskiego” z 1877 roku, „Opuscula Polonica et Russica”, t. 3, s. 95–99.
Zobacz w Google Scholar
Węgier J. 1972: Język Franciszka Bohomolca, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań.
Zobacz w Google Scholar
Woyna J.K. 1690: Compendiosa linguae Polonicae Institutio in gratiam exterorum, qui recte ac facile linguam polonicam addiscere cupiunt, Dawid Fryderyk Rhete, Gdańsk (online: https://gramatyki.uw.edu.pl/book/261, dostęp: 14 grudnia 2021).
Zobacz w Google Scholar
Zaleski J. 1969: Język Aleksandra Fredry, cz. II: Fonetyka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Zieniukowa J. 1968: Z dziejów polszczyzny literackiej w XVIII wieku. Język Pism Jana Jabłonowskiego wobec ówczesnych przepisów normatywnych, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Zobacz w Google Scholar