Szlachecka wspólnota językowo-kulturowa w świetle ramowych formuł epistolarnych z XVII i XVIII wieku
Słowa kluczowe
wspólnota językowo-kulturowa
socjolekt szlachecki
epistolografia
język polski XVII i XVIII wieku
Jak cytować
Abstrakt
Przedmiotem opisu są językowe zachowania grzecznościowe odzwierciedlające szlachecką wspólnotę kulturową z XVII i XVIII w. Podstawę materiałową stanowi epistolografia, a ściślej fragmenty ramowe 500 listów. Uzasadnieniem dla takiego wyboru materiału jest rola listu jako zasadniczego narzędzia komunikacji społecznej w XVII i XVIII w. i ważnego składnika obyczaju średniopolskiego. W artykule zastosowano metodę analizy strukturalno-funkcjonalnej w połączeniu z ujęciem lingwokulturowym. W rezultacie przeprowadzonych analiz dowiedziono, że w formułach inicjalnych i finalnych listów z XVII i XVIII w. odzwierciedla się struktura społeczna stanu szlacheckiego, manifestuje się system wartości deklarowany przez przedstawicieli stanu szlacheckiego oraz ujawniają się niektóre aspekty charakterystycznego dla szlachty stylu życia.
Bibliografia
Bednarczuk L. 2005: Losy wyrazu „pan” na Litwie i Rusi, [w:] M.T. Lizisowa (red.), Kultura i języki Wielkiego Księstwa Litewskiego, Collegium Columbinum, Kraków, s. 133–147.
Zobacz w Google Scholar
Bogucka M. 1994: Staropolskie obyczaje w XVI i XVII wieku, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Borawski S., Cybulski M. 2021: Postęp i innowacyjność a konwencjonalizująca potrzeba stabilności. Kontakty międzyetniczne i udział wzorów obcych w kształtowaniu standardów zachowań językowych, [w:] S. Borawski, M. Cybulski (red.), Historia języka polskiego jako doświadczenia wspólnotowego, t. 1, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra, s. 123–157.
Zobacz w Google Scholar
Boryś W. 2008: Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
Chwalba A. (red.) 2004: Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Cybulski M. 1994: „Pan” i „sługa”. Niektóre społeczne uwarunkowania zmian w polskich obyczajach językowych, [w:] E. Wrocławska (red.), Uwarunkowania i przyczyny zmian językowych. Zbiór studiów, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa, s. 31–39.
Zobacz w Google Scholar
Cybulski M. 1997: Elementy etykiety językowej w „Trylogii” Sienkiewicza, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” XLII, s. 43–130.
Zobacz w Google Scholar
Cybulski M. 2003: Obyczaje językowe dawnych Polaków. Formuły werbalne w dobie średniopolskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Zobacz w Google Scholar
Cybulski M. 2005a: Obyczaje językowe w dobie średniopolskiej, [w:] S. Borawski (red.), Rozprawy o historii języka polskiego, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra, s. 149–211.
Zobacz w Google Scholar
Cybulski M. 2005b: Związek słowa z gestem w ceremoniale towarzyskim dawnej Polski, [w:] R. Zarębski (red.), Rytuał. Język – religia, Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź, s. 103–127.
Zobacz w Google Scholar
Cybulski M. 2010: Podziały społeczne i terytorialne odzwierciedlone w formułach dawnej etykiety językowej, [w:] M. Kuźmicki ,M. Osiewicz (red.), Żywe problemy historii języka, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań, s. 99–116.
Zobacz w Google Scholar
Cybulski M. 2021: Obyczaje językowe Rzeczypospolitej szlacheckiej (od końca XV do połowy wieku XVIII), [w:] S. Borawski, M. Cybulski (red.), Historia języka polskiego jako doświadczenia wspólnotowego, t. 1, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra, s. 95–121.
Zobacz w Google Scholar
ESXVII: Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, red. W. Gruszczyński (online: https://sxvii.pl, dostęp: 9 października 2022).
Zobacz w Google Scholar
Klemensiewicz Z. 1946: „Pan” i „obywatel”, „Język Polski” XXVI, z. 2, s. 33–42.
Zobacz w Google Scholar
Kuchowicz Z. 1975: Obyczaje staropolskie XVII–XVIII wieku, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź.
Zobacz w Google Scholar
L: S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 1–6, Drukarnia Księży Pijarów, Warszawa 1807–1814.
Zobacz w Google Scholar
Legomska J. 2015: Słowotwórstwo a semantyka rozumienia w oglądzie historycznym – na przykładzie rekonstrukcji pojęcia PAŃSTWO, „Język a Kultura”, t. 25, s. 59–71.
Zobacz w Google Scholar
Łaziński M. 2006: O panach i paniach. Polskie rzeczowniki tytularne i ich asymetria rodzajowo-płciowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Marcjanik M. 2001: Etykieta językowa, [w:] J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 281–291.
Zobacz w Google Scholar
Marcjanik M. 2013: Grzeczność w komunikacji językowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Zobacz w Google Scholar
Mroczek K. 1978: Tytulatura w korespondencji staropolskiej jako problem stosunku między nadawcą a odbiorcą, „Pamiętnik Literacki” LXIX, z. 2, s. 127–148.
Zobacz w Google Scholar
Olma M. 2009: Językowe ekwiwalenty gestów w korespondencji małżeńskiej Heleny Pawlikowskiej, „LingVaria”, t. 1(7), s. 193–204.
Zobacz w Google Scholar
Olma M. 2014: Semantyka i struktura językowych formuł gestycznych w kontaktach familijnych schyłku XIX stulecia (na podstawie korespondencji rodzinnej Pawlikowskich), „Stylistyka”, t. 23, s. 283–298.
Zobacz w Google Scholar
Peisert M. 1991: Etykieta językowa i jej wyznaczniki, [w:] J. Anusiewicz, J. Bartmiński (red.), Język a Kultura, t. 1: Podstawowe pojęcia i problemy, Wiedza o Kulturze, Wrocław, s. 123–130.
Zobacz w Google Scholar
Pisarkowa K. 1979: Jak się tytułujemy i zwracamy do drugich, „Język Polski” LIX, z. 1, s. 5–17.
Zobacz w Google Scholar
Rachwał M. 1992: O przyczynach zmian systemu adresatywnego języka polskiego w XIX wieku, [w:] J. Anusiewicz, M. Marcjanik (red.), Język a Kultura, t. 6: Polska etykieta językowa, Wiedza o Kulturze, Wrocław, s. 41–49.
Zobacz w Google Scholar
Rachwałowa M. 1987: Formy adresatywne w mowach staropolskich, „Poradnik Językowy”, z. 7, s. 528–535.
Zobacz w Google Scholar
Rzepka W.R., Walczak B. 1992: Socjolekt szlachecki XVII wieku (Próba ogólnej charakterystyki), [w:] M. Stępień, S. Urbańczyk (red.), Barok w polskiej kulturze, literaturze i języku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Kraków, s. 179–188.
Zobacz w Google Scholar
Safarewiczowa H. 1970: Tytuły grzecznościowe w „Panu Tadeuszu”, [w:] M. Szymczak (red.), W służbie nauce i szkole. Księga pamiątkowa poświęcona Profesorowi Doktorowi Zenonowi Klemensiewiczowi, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, s. 267–275.
Zobacz w Google Scholar
Sicińska K. 2009: Właściwości językowe listów Anny i Elżbiety Mniszchówien z lat 1722–1746, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” LIV, s. 171–188.
Zobacz w Google Scholar
Sicińska K. 2010: Polszczyzna Antoniny Zamoyskiej w listach do Józefa Wandalina i Konstancji Mniszchów, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” LV, s. 213–229.
Zobacz w Google Scholar
Sicińska K. 2013: Polszczyzna południowokresowa XVII i XVIII wieku (na podstawie epistolografii), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Zobacz w Google Scholar
Sicińska K. 2017a: Formuły salutacyjne w korespondencji z terenu Kresów Południowo-Wschodnich (XVII–XVIII wiek), [w:] M. Hawrysz, M. Uździcka, A. Wojciechowska (red.), Zachowanie językowe – spontaniczność i automatyzm, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra, s. 225–249.
Zobacz w Google Scholar
Sicińska K. 2017b: Formuły subskrypcji w korespondencji z terenu Kresów Południowo-Wschodnich (XVII–XVIII wiek). Cz. 1, [w:] P. Borek, M. Olma (red.), Epistolografia w dawnej Rzeczypospolitej, t. VII: Literatura, historia, język, Collegium Columbinum, Kraków, s. 277–298.
Zobacz w Google Scholar
Sicińska K. 2019: Formuła wyrażania szacunku w strukturze osiemnastowiecznego listu polskiego, „LingVaria” XIV, nr 2 (28), s. 107–119.
Zobacz w Google Scholar
Sicińska K. 2020: Wierność, powinność, uniżoność i inne kategorie grzeczności językowej w finalnych formułach epistolarnych XVIII wieku, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza”, t. 27 (47), nr 1, s. 163–183.
Zobacz w Google Scholar
Sicińska K. 2021a: Formuła zalecenia służb jako wyraz grzeczności językowej w epistolografii polskiej XVII i XVIII wieku, „Język Polski” CI, z. 2, s. 87–99.
Zobacz w Google Scholar
Sicińska K. 2021b: „Upadam do nóg JWW Pana Dobrodzieja…” O formułach gestycznych w epistolografii polskiej XVIII wieku, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” LXIX, s. 115–134.
Zobacz w Google Scholar
Sicińska K. 2022: „Oddawam się w respekt łaski WXMci Dobrodzieja…” O jednym z aktów grzeczności językowej w epistolografii polskiej XVIII wieku, „Świat i Słowo”, t. 39, z. 2, s. 137–154.
Zobacz w Google Scholar
Sikora K. 2010: Grzeczność językowa wsi. Część I. System adresatywny, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Zobacz w Google Scholar
SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958–1969.
Zobacz w Google Scholar
Stone G. 1981: W sprawie charakterystyki gramatycznej wyrazów „pan”, „pani”, „państwo”, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, t. 20, s. 39–43.
Zobacz w Google Scholar
SW: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, Warszawa 1900–1927.
Zobacz w Google Scholar
Tazbir J. 2013: Kultura szlachecka w Polsce. Rozkwit – upadek – relikty, Wydawnictwo Nauka i Innowacje, Poznań.
Zobacz w Google Scholar
Walczak B. 2012: Rola socjolektu szlacheckiego w dziejach polszczyzny, [w:] H. Kurek (red.), Języki słowiańskie w ujęciu socjolingwistycznym. Prace przygotowane na XV Międzynarodowy Kongres Slawistów, Mińsk 2013, Księgarnia Akademicka, Kraków, s. 269–279.
Zobacz w Google Scholar
Wiśniewska H. 2010: Tytułowanie pań w listach rodzinnych Ignacego Krasickiego, [w:] H. Wiśniewska, L. Tymiakin, Kunszt pisania po polsku w królewskim Przemyślu (XVI–XVIII wiek), Towarzystwo Przyjaciół Nauk im. K.M. Osińskiego w Przemyślu, Przemyśl, s. 95–109.
Zobacz w Google Scholar
Wojtak M. 1991: Wybrane elementy staropolskiej etykiety językowej, [w:] J. Anusiewicz, M. Marcjanik (red.), Język a Kultura, t. 6: Polska etykieta językowa, Wiedza o Kulturze, Wrocław, s. 33–40.
Zobacz w Google Scholar
Wojtak M. 1999: Staropolska etykieta językowa jako obraz relacji międzyludzkich (wybrane zagadnienia), [w:] A. Pajdzińska, P. Krzyżanowski (red.), Przeszłość w językowym obrazie świata, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 205–216.
Zobacz w Google Scholar
WSJP PAN: Wielki słownik języka polskiego PAN, red. P. Żmigrodzki (online: https://wsjp.pl, dostęp: 1 lipca 2024).
Zobacz w Google Scholar