Determinanty uzgadniania formy orzeczenia z wyrażeniami z podmiotem towarzyszącym w historii polszczyzny

Abstrakt

Konstrukcje z tzw. podmiotem towarzyszącym występowały w języku polskim już w najdawniejszych tekstach. Wskaźniki ilościowe dowodzą, że przy szyku podmiot + orzeczenie od samego początku występowała wariantywność – postępująca w kolejnych wiekach – w zakresie uzgadniania formy czasownika przy takim podmiocie: z całym szeregiem lub z rzeczownikiem w mianowniku. Opis składni orzeczenia czasownikowego przy konstrukcjach z podmiotem towarzyszącym zdeterminowany został w przeważającej części opracowań Szoberowskim określeniem wyrażenia z + narzędnik mianem „towarzysza”. Zgodnie z tą tezą przyczyną dwojakiego dostosowania formy orzeczenia była realna ocena rangi referentów przez nadawcę: w wypadku równorzędności – do całości, w wypadku nierównorzędności – do członu mianownikowego. Niejasny status intencjonalności nadawcy odsunął na dalszy plan czynniki syntaktyczne na poziomie zdania. Choć jednoznaczne rozstrzygnięcie tego problemu prawdopodobnie nie będzie możliwe, przykłady opisane w artykule skłaniają do polemiki z dotychczasową opinią o jedynym determinancie w postaci rangi referentów. Liczne przykłady konkurujących typów składni w zdaniach stojących w jednym tekście z różnych faz niemal obok siebie wzmacniają hipotezę, że wahania co do uzgodnienia mogły wynikać z naśladowania składni – często wariantywnej – typowych podmiotów szeregowych.